для   кантролю

А   абагуленне абагульненне абвесці аберуч абутнік (-ніца) абшарпаць (-ны) абзавесціся аб’інець (-лы) абіўны абыграны  і  абыграны абыржавелы аб’язны агент агрэст агульнапрыняты адбуксіраваць (-ны) адзінаццаць аднаактовы аднасастаўны  (сказ) адпаяны (-ць) аер азбест айва акунь алфавіт ампер анапест анкер апрануты аратай арахіс аржаны асіметрыя  атлас (геагр.) атлас (тканіна) атлет ашчыпаны

Б   балавацца бармен бародаўка (-чаты) басіць бахчавы бацькі (мн. ад бацька) бацькі (рус. родители) біржавы бітум блакіраваць (-ны, нне) бліжэй  і  бліжай бліскавіца бліскаць бліснуць блукаць бляхар бобслей бравурна (-сць) бравурны братацца (-нне) браткі  (бат.) будны  (дзень) буйны  (вялікі) буйны  (раз’юшаны) буксіраванне бульбяны   В   вага ваганне вадзяны   валавы  (даход) валёнкі валтузіць

варсяны  вашчына вежавы везці велізарны  і  вялізарны  верфавы вестэрн ветэрынарыя відарыс вудзіць вузіць вуллі вусы,  вусоў выгадна  (ад  выгада)  і выгодна  (ад  выгода ― ’зручнасць’) выгнанец (-нне) выгнаны выпадак вычварны (-а, -асць) вычварыць вэлюм вярба вяснушкаваты вяха,  вехі Г   галіна  (дзейнасці) мн.л.:  галіны галіна  (дрэва) гаркота гарохавінне гастраномія генезіс глінішча гліняны гнісці  і  гніць грамадзянін

 

гроша,  мн. грошы грубы  (нявыхаваны) грубы  (тоўсты) грунтавы губа  (анат.,  геагр.) губа  (бат.) гукапіс гульнявы  (разм.) гусценькі гучней   Д   дабрыдзень давідна дагавор дазіметр дазіметрыя дактыль далей  данесці данізу дапрызыўнік (-і) дарма  (бясплатна) дарма  (марна) дасуха дасыта даччын (-на, -но) дачырвана дачыста джэнтльмен джэрсі дзевяцера дзесяцера дзеячы  дзічына дзядзінец досвета драцяны дрэсіраваны дубліраваць дыскант  (муз.)

дыспансер  (мед.) дыспансерны дыямент дэфіс дэцыметр   Е   ерэтык еўразійскі   Ж   жальба жалюзі жарсцвяны жаўна жвірыстасць жвавей жвавець жылі жыхар жыццяпіс жэрабя  (кінуць)   З   завідкі  (разм.) завідна  завязка  (’зáсцежка’) загавор  (змова) загадзя  загарадка  і  загародка загрудкі задаўга заечы,  часцей  заячы зажыва зазімак  і  зазімак  заінець заінелы  займішча зайца,  зайцы  закабалены закалыхаць

закалыханы закапаная  (яма) закід закіданы закрутка закут закутак залева замалада замчышча заняць (-ты) занятасць запальніца запечак заржавець засветла засцежка зацішак зачасаны збажына звіхнуты звычай згаданы здаўна злодзей,  зладзеям змуляць  і  змуліць знахар  знахарыць зубры   İ   ігрышча ігумен іканапіс ікаць ікнуць ільнянішча ільняны іменны  (выказнік) імянны  (спіс) імя іначай

 

індустрыя інсцэніраванне інтэрв’юер іскра існую ішыяс   К   кадаўб кадаўбец казелец  (бат.) і казялец казырны  кайданы  і  кайданы  каліграфія каліўе каліўца каляны камбайнер камбала камель каменны касцяны катаваць каталог каўчук (-авы) кафля кафляны кашляць   каштарыс квартал кветнік кета кісліца кісліць кішка клеявы кляцьба кляштар (-ны) красавік крапіва крупяны крывізна

крывічы крыху крэдыт (бухг.) і крэдыт  кудаса  (мяцеліца) кулінарыя  і кулінарыя  (разм.) курганы кухар кухарскі кухарыць кухонны   Л   ласавацца ласасіна лёгкаатлет ліставы лісцевы літасцівасць літасцівы  і  літасцівы  ліфты  (мн.  ад  ліфт) лопух лубяны лушчыць лютаваць   М   магазін маленькі манеўры мармур мармуровы медзяны медыкаменты металургія межавы  мезены меніск    мешалка месці мізэрнасць

муляр (-скі) мысленне  мышленне Н наблукацца навіна навязаны нагала наглуха надзвычай  надзвычайна нажніцы нажыты названы накідка накрыўка намітка нанізаны наняты на  працягу насмерць наспех насціл  натрудзіць начыста нашыўка недагледзець  (дзіця) не даглядзець  (фільм) непрыязь непрыязна непрыяцель  (ваен.) непрыяцель неразвіты  (чалавек) неразвіты  (грам.) неразгаданасць неразгаданы  і неразгаданы несці (-ла) нібы нібыта  нікуды

 

ноздра нудзіць нудзіцца Нясвіж   О   оптавы ордэнаў   П   паведаміць павузіць падпарадкаванне падпарадкаваць падчыстую пажылы паліграфія пакулле памянуты памянуць папар па-прыяцельску  параліч партэр пасланец пасыльны пасяджэнне пахмурны (-а) пацвердзіць паціхеньку пачуцце  і  пачуццё пашпарты перавязь перагнілы перапіс пераходзіць перчыць першынец першынстваваць першынство плесці пляцы	прамені  (мн.) праменне  (зб.) прасціна прасяны пропаліс прудзіць прывід прызыўнік прыкус прынята прыпечак прысвіст прысмак  прысмакі  (ласункі) прыступка прыянне прыяцель прэміраваць (нне) пуловер пурпур пурпурны   Р   разбурыць развіты  (сказ, вяроўка ― ’расплецены’) развіты  (чалавек ― ’дасканалы,  усебакова  адукаваны’ ) ракушка расказаны расхінуты расхістаны ржавець роспыт рымар рымарня рымарскі рымарства рымлянін (-е ) рыхленне рыхліць	рэгент рэкруцкі рэмень   С   садавіна сакавік сам-насам сантыметр свердзел сестрына сівы сівенькі Скарына  Францыск скула скураны слабы слабей слабейшы слабенькі слабіна слата слівавы смаляны спадыспаду спакусіцца спаяны (-асць) спіна спінны спіртавы  і  спіртовы спіртамер сплысці (-ся) сталяр стары старэнькі статут  (у  СБМ  апіска) страшыць супавы сустаўны сутулаваты (-асць) сухенькі сцёблы
Т   таварыскі тарантул тарфяны тастамент тварог,  тварагу тлуміць тлусціць трактары трапеза (-зная) трызненне трыпціх туніка туфель тэндэм  (спец.)   У   уваскрэсенне удалы удаўжкі Украіна (-нцы) унаймы упрысядкі урду учадзець ушыркі   Ф   факсіміле факсімільны фарміраваць фартух	фарфор феномен фетыш флюараграфія фольга форзац (-ы)  (палігр.) фурман (-ка)   Х   хабар (-нік) хаос хваіна храбрыцца хрысціянін хутарны хутарскі   Ц   ценявы цікавей ціхенечка ціхенькі цукарніца цыган,  цыганы (-ноў) цьмяней цэмент цэнтнер цэхавы цяжкі  і  цяжкі цяжар цяжба	Ч   чайны  (прыметнік) чайная  (назоўнік) чатырнаццаць (-ты) чарэмшына (-вы) чэрпаць (-нне)   Ш   шарсцяны шасі шкада  (ад  шкадаваць) шкода  (ад  шкодзіць) шпацыр штурмавы штурхаць (-цца) штурханне штыкавы шчыпцы  шэсцьдзесят  і шэсцьдзесят   Э   экіпіраваны эксперт (-ны) эмаліраваны   Я   язмін як  мага ялавічына ялкавы (-ець, -асць) ярына ясакар ячны

 

---

 

 

    для   завучвання  

 

А   абагуленне абагульненне абвесці аберуч абутнік (-ніца) абшарпаць (-ны) абзавесціся аб’íнець (-лы) абіўны абыграны  і  абыграны абыржавелы аб’язны агент агрэст агульнапрыняты адбуксíраваць (-ны) адзінаццаць аднаактовы аднасастаўны  (сказ) адпаяны (-ць) аер азбест айва акунь алфавíт ампер анапест анкер апрануты аратай арахіс аржаны асіметрыя  атлас (геагр.) атлас (тканіна) атлет ашчыпаны

Б   балавацца бармен бародаўка (-чаты) басіць бахчавы бацькі (мн. ад бацька) бацькí (рус. родители) біржавы бітум блакіраваць (-ны, нне) бліжэй  і  блíжай бліскавíца блíскаць блíснуць блукаць бляхар бобслей бравурна (-сць) бравурны братацца (-нне) браткі  (бат.) будны  (дзень) буйны  (вялікі) буйны  (раз’юшаны) буксíраванне бульбяны   В   вага вагáнне вадзяны   валавы  (даход) валёнкі валтузіць

варсяны  вашчына вежавы везці велізарны  і  вялíзарны  верфавы вестэрн ветэрынарыя відарыс вудзіць вузіць вуллí вусы,  вусоў выгадна  (ад  выгада)  і выгодна  (ад  выгода ― ’зручнасць’) выгнанец (-нне) выгнаны выпадак вычварны (-а, -асць) вычварыць вэлюм вярба вяснушкаваты вяха,  вéхі   Г   галіна  (дзейнасці) мн.л.: галíны галíна  (дрэва) гаркота гарохавінне гастраномія генезіс глíнішча гліняны гнíсці  і  гнíць грамадзянін

 

гроша,  мн. грошы грубы  (нявыхаваны) грубы  (тоўсты) грунтавы губа  (анат.,  геагр.) губа  (бат.) гукапіс гульнявы  (разм.) гусценькі гучней   Д   дабрыдзень давідна  дагавор дазіметр дазіметрыя дактыль далей  данесці данíзу дапрызыўнік (-і) дарма  (бясплатна) дарма  (марна) дасуха дасыта даччын (-на, -но) дачырвана дачыста джэнтльмен джэрсí дзевяцера дзесяцера дзеячы  дзічына дзядзíнец досвета драцяны дрэсіраваны дублíраваць дыскант  (муз.)

дыспансер  (мед.) дыспансерны дыямент дэфíс дэцыметр   Е   ерэтык еўразíйскі   Ж   жальба жалюзí жарсцвяны жаўна жвíрыстасць жвавей жвавець жылí жыхар жыццяпíс жэрабя  (кінуць)   З   завідкі  (разм.) завідна  завязка  (’зáсцежка’) загавор  (змова) загадзя  загарадка  і  загародка загрудкі задаўга заечы,  часцей  заячы зажыва зазімак  і  зазíмак  заíнець заíнелы  займішча зайца,  зайцы  закабалены закалыхаць

закалыханы закапаная  (яма) закід закíданы закрутка закут закутак залева замалада замчышча заняць (-ты) занятасць запальнíца запечак заржавéць засветла засцежка зацíшак зачасаны збажына звіхнуты звычай згаданы здаўна злодзей,  зладзéям змуляць  і  змуліць знахар  знахарыць зубры   І   ігрышча ігумен íканапіс íкаць íкнуць ільнянішча ільняны іменны  (выказнік) імянны  (спіс) імя іначай

 

індустрыя інсцэнíраванне інтэрв’юер íскра існую íшыяс   К   кадаўб кадаўбец казелец  (бат.)  і  казялец казырны  кайданы  і  кайданы  каліграфія калíўе каліўца каляны камбайнер камбала камель каменны касцяны катаваць каталог каўчук (-авы) кафля кафляны кашляць  каштарыс квартал кветнік кéта кіслíца кіслíць кíшка клеявы кляцьба кляштар (-ны) красавік крапіва крупяны крывізна		крывічы крыху крэдыт  (бухг.)  і крэдыт  кудаса  (мяцеліца) кулінарыя  і кулінарыя  (разм.) курганы кухар кухарскі кухарыць кухонны   Л   ласавацца ласасíна лёгкаатлет ліставы лíсцевы літасцíвасць лíтасцівы  і  літасцíвы  лíфты  (мн.  ад  ліфт) лопух лубяны лушчыць лютаваць   М   магазíн маленькі манеўры мармур мармуровы медзяны медыкаменты металургія межавы  мезены менíск    мешалка месці мізэрнасць		муляр (-скі) мысленне  мышленне   Н   наблукацца навіна навязаны нагала наглуха надзвычай  надзвычайна нажнíцы нажыты названы накíдка накрыўка намітка нанíзаны наняты на  працягу насмерць наспех насцíл  натрудзіць начыста нашыўка недагледзець  (дзіця) не  даглядзець  (фільм) непрыязь непрыязна непрыяцель  (ваен.) непрыяцель неразвіты  (чалавек) неразвíты  (грам.) неразгаданасць неразгаданы і неразгаданы несці (-ла) нíбы нібыта  нікуды
ноздра нудзіць нудзíцца Нясвíж   О   оптавы ордэнаў   П   паведаміць павузіць падпарадкаванне падпарадкаваць падчыстую пажылы паліграфія пакулле памянуты памянуць папар па-прыяцельску  параліч партэр пасланец пасыльны пасяджэнне пахмурны (-а) пацвердзіць пацíхеньку пачуцце  і  пачуццё пашпарты перавязь перагнíлы перапіс пераходзіць перчыць першынец першынстваваць першынство плесці пляцы	прамені  (мн.) праменне  (зб.) прасціна прасяны пропаліс прудзіць прывід прызыўнíк прыкус прынята прыпечак прысвіст прысмак  прысмакі  (ласункі) прыступка прыянне прыяцель прэміраваць (нне) пуловер пурпур пурпурны   Р   разбурыць развíты  (сказ, вяроўка ― ’расплецены’) развіты  (чалавек ― ’дасканалы,  усебакова  адукаваны’ ) ракушка расказаны расхінуты расхістаны ржавець роспыт рымар рымарня рымарскі рымарства рымлянін (-е ) рыхленне рыхлíць		рэгент рэкруцкі рэмень   С   садавіна сакавíк сам-насам сантыметр свéрдзел сестрына сівы сівенькі Скарына  Францыск скула скураны слабы слабей слабейшы слабенькі слабіна слата слíвавы смаляны спадыспаду спакусíцца спаяны (-асць) спíна спінны спіртавы  і  спіртовы спіртамер сплысці (-ся) сталяр стары старэнькі статут (у СБМ апіска?: статут) страшыць супавы сустаўны сутулаваты (-асць) сухенькі сцёблы
Т   таварыскі тарантул тарфяны тастамент тварог,  тварагу тлумíць тлусціць трактары трапеза (-зная) трызненне трыпціх тунíка туфель тэндэм  (спец.)   У   уваскрэсенне удалы удаўжкí Украíна (-нцы) унаймы упрысядкі урду учадзець ушыркí   Ф   факсíміле факсíмільны фарміраваць фартух	фарфор феномен фетыш флюараграфія фольга форзац (-ы)  (палігр.) фурман (-ка)   Х   хабар (-нік) хаос хваíна храбрыцца хрысціянін хутарны хутарскí   Ц   ценявы цікавей цíхенечка цíхенькі цукарніца цыган,  цыганы (-ноў) цьмяней цэмент цэнтнер цэхавы цяжкі  і  цяжкí цяжар цяжба Ч   чайны  (прыметнік)		чайная  (назоўнік) чатырнаццаць (-ты) чарэмшына (-вы) чэрпаць (-нне)   Ш   шарсцяны шасí шкада  (ад  шкадаваць) шкода  (ад  шкодзіць) шпацыр штурмавы штурхаць (-цца) штурханне штыкавы шчыпцы  шэсцьдзесят  і шэсцьдзесят   Э   экіпіраваны эксперт (-ны) эмаліраваны   Я   язмíн як  мага ялавічына ялкавы (-ець, -асць) ярына ясакар ячны

 

---

Тэма :   С К Л А Д А П А Д З Е Л   

 

 

 

ЗАКОН  УЗРАСТАЮЧАЙ  ГУЧНАСЦİ:  Глухі       Звонкі  Санорны  Галосны

 

на- стра - шыць,  за- сва -е-нне.                        1           2                 3              4

1 1 3 4                        1 3 4                                              

Выключэнне: 1) санор.+ шумныя = санор. / шумныя: пар-та, паў-сці-лаць.

2) санор. + санор. = варыянты: лепш санор. / санор.: нор-ма, поў-ны (дапускаецца  варыянт:  но-рма,  по-ўны).

 

&

 

Гукавое   абазначэнне   літар   İ,  Е,  Ё,  Ю,  Я

З’ехаў           Юльян        са          сваім          салаўём.              [ jэ]           [ jу]             [ jа]              [ jі]                 [ jо]   1) пасля       2) у  пачат-    3) пасля  ь ;    4) пасля          5) пасля  ў        апострафа;      ку  слова;                               галосных;                            Ягады   смачныя,   Касьян,    з’еш   на   здароўе.

 

ВЫКЛЮЧЭННЕ   для   İ   ў   пачатку   слоў: 1) [ j і ]: перад націскным і ў асабовых займенніках: у Çім; з Çім; іх; іхні…; 2)    [ і ]:  İндыя;  İран;  ідэал…; 3) [ ы ]   пасля  слоў  на  зычны:   ён Ç  і  яна;  ён Ç ішоў… ; 4) [ j ]   пасля  слоў  на  галосны:   яна Ç і  я;  яна Ç ішла…

 

Гістарычныя   чаргаванні   зычных   гукаў :

 

 

г // з' :      берага – на беразе к // ц :      рука – руцэ х // с' :     страха – страсе
г // ж :     дарога – дарожны к // ч :      рака – рачны х // ш :    страх – страшыць	в // ў :    трава – траўка л // ў :    касіла – касіў
з // ж :    казаць – кажу с // ш :     касá – кашу́ д // дж :    хада – хаджу д // с' :     кладу – класці	б'  // бл' :      любіць – люблю п'  // пл' :     купіць – куплю м'  // мл' :    аформіць – аформлю в'  // ўл' :     травіць – траўлю ф'  // фл' :    графíць – графлю

 

Пазіцыйныя   чаргаванні   зычных  гукаў:

 

д // дз' :  сады – садзіць;     т // ц'  :  плот – на  плоце ;

 

Чаргаванне  цвёрдых  зычных  з  мяккімі:  м // м' : сума – к суме; н // н' :   рана – на  ране;    в // в' :  галава – галаве   і  г. д.

Гістарычныя   чаргаванні   галосных   гукаў :

 

е // і : цвет // цвісці,  цвіценне,  зацвітаць;   кветка // квітнець;

смех // усміхацца;  здзерці // здзіраць;  светлы // світаць, світанак, світанне;   ветлівы // вітаць,  вітанне;   памерці // паміраць;

сцеле // рассцілае;

ле // лі: блеск (бляск) // блішчаць, бліскавіца;  слепнуць (асляпіць) // сліпучы  + варыянт:  // сляпучы (!!!)

о // і :   збор // збіраць,  збіранне;   звон // звінець.

 

Да  тэмы  ”Фанетыка” :   Санорныя  гукі  (няпарныя  звонкія);  яны  званчэйшыя  за  звонкія:                              [в], [в'], [л], [л'], [м], [м'], [н], [н'], [р], [ў], [й].   Шыпячыя  гукі:  [ж],  [ш],  [дж],  [ч]. Свісцячыя  гукі:  [з],  [з'],  [с],  [с'],  [дз],  [дз'],  [ц],  [ц']

 

ЗЫЧНЫЯ   няпарныя   па   звонкасці   і   глухасці:

 

11 санорных: [ л ] , [ л' ] , [ м ] , [ м' ] , [ н ] , [ н' ] , [ в ] , [ в' ] , [  ў ] , [ р ] ,[  j ]

і   2  глухія:  [ ф ] , [ ф' ] .

 

ЗЫЧНЫЯ   парныя   па   звонкасці   і   глухасці:

 

звонкія:    б   б'   г   г'   g   g'  д   дз   дз'  з   з'   ж    дж     ( Выбухныя  г :

глухія:      п   п'   х   х'  к   к'   т   ц    ц'   с   с'   ш    ч     [ g] = [g]; [g' ] = [g' ])

 

 

 

1. Парныя па звонкасці / глухасці зычныя ў канцы слова і перад зычнымі знаходзяцца ў слабай пазіцыі, дзе іх вымаўленне можа не адпавядаць напісанню, а іменна: парныя звонкія на канцы слоў аглушаюцца, а ў сярэдзіне слоў перад глухімі прыпадабняюцца (асімілююцца) да сваіх парных глухіх, парныя ж глухія прыпадабняюцца (асімілююцца) да  сваіх  парных  звонкіх.

 

2. Свісцячыя перад шыпячымі і шыпячыя перад свісцячымі таксама знаходзяцца ў слабай пазіцыі, дзе прыпадабняюцца да свайго парнага па свісцячасці / шыпячасці  зычнага.

 

3. Свісцячыя перад мяккімі  (акрамя [г' ] , [к' ] , [х' ] !!! ) таксама   прыпадабняюцца да сваіх парных мяккіх гукаў (асімілююцца). Т. ч., у зычных  бывае  наступная

 

&  АСİМİЛЯЦЫЯ  ( прыпадабненне )  трох  відаў:

  АСİМİЛЯЦЫЯ   ПА   ЗВОНКАСЦİ /  ГЛУХАСЦİ   :

 

1. ЗВ. + ГЛ. = ГЛ. + ГЛ. : грэбці [п] , кладка [т] , лёгкі [х] , ксёндз  [ц] ,   катэдж  [ч].

 

2. ГЛ. + ЗВ. = ЗВ. + ЗВ. :  касьба [з' ] , барацьба [дз' ] , футбол [д ] ,  носьбіт [з' ] , спецгрупа [дз ] , начбазы [дж ] , плацдарм [дз ] , хрэсьбіны [з' ] .

Для праверкі правапісу невыразных зычных (у слабай пазіцыі) амаль заўсёды можна падабраць праверачнае слова з гэтым жа зычным у моцнай пазіцыі, г. зн. з галосным або санорным пасля яго: грабу,  кладу, лёгенькі, ксяндзы, катэджы; касіць, барцы, насіць, спецыяльная  (група),  начальнік  (базы),  хросны  (бацька).

 

 

   АСİМİЛЯЦЫЯ  ПА  СВİСЦЯЧАСЦİ / ШЫПЯЧАСЦİ.:

 

 

1. СВİСЦЯЧЫЯ  [з ] , [с ] , [дз ] , [ц ] , [з' ] , [с' ] , [дз' ] , [ц' ]  перад  шыпячымі [ ж ], [ш], [дж], [ч] прыпадабняюцца ДА  ШЫПЯЧЫХ ,   а  іменна:    

 

        СВ. + ШЫП. = ШЫП. + ШЫП. :

 

ЗШ ,  СШ  =  [ ШШ ]:   бясшумна   ўлезшы   з     ^ÇШурам  =  бя[ш]шумна   ўле[ш]шы   [ш]   ^ÇШурам;

ЗЖ  = [ ЖЖ ]:   зжаць,   разжыцца  =   [ж]жаць,   ра[ж]жыцца;

 

ЗЧ ,  СЧ  = [ ШЧ ]:   паказчык,   счарнець,   пясчынка,   з            ^Çчым  =  пака[ш]чык,   [ш]чарнець,   пя[ш]чынка,   [ш]^Çчым;

ЗДЖ  = [ ЖДЖ ]:   езджу,   прыезджы   =   е[ж]джу,   прые[ж]джы.

 

2. ШЫПЯЧЫЯ  [ ж ] , [ ш ] , [ дж ] , [ ч ]  перад  свісцячымі  прыпа­дабняюцца    ДА   СВİСЦЯЧЫХ ,  а  іменна: 

 

 

 ШЫП. + СВ. = СВ. + СВ. :

 

ЧЦ = [ ЦЦ ]:  дачцэ  Ганначцы  =  да[ц]цэ  Ганна[ц]цы;

 

ШС ' = [С ' С ' ]: апранаешся, узнімешся  = апранае[с' ]ся, узніме[с' ]с    я.

 

Тут у моцную пазіцыю ш нельга паставіць, таму для праверкі напісання трэба кіравацца граматычным правілам ― правапісам канчаткаў дзеясловаў: у 2-й ас. адз. л. яны маюць канчаткі -еш, -эш,      -аш,  -ыш,  -іш,  а  канчатка  -ес  у  іх  не  бывае.

ШСК  = [СК ] і // [ШСК ]: чэшскі, балхашскі = чэ[Æ]скі, бал­ха[Æ]скі  і  //  чэ[ш]скі,  балха[ш]скі .

 

ШЦ = [ СЦ ]:  у  лавушцы,  кармушцы,  на  дошцы  =  у лаву[с]цы, карму[с]цы,  на  до[с]цы. (Але ў жц СБМ не  паказвае  асіміляцыю  па свісцячасці. Таму ў словах тыпу адрэжце вымаўляць трэба  [ шц' ]  ).

 

3. Д , Т  + шыпячы    Ч  =  прыпадабняюцца  ДА   ШЫПЯЧАГА   :  

 

ДЧ , ТЧ = [ ЧЧ ]: даследчык,  падчысціць,  кулямётчык,  над ^Çчым = дасле[ч]чык,   па[ч]чысціць,   кулямё[ч]чык,   на[ч]   ^Çчым.

 

4. Д , Т + свісцячыя Ц , С  =  прыпадабняюцца  ДА  СВİСЦЯЧАГА   :  

 

ДЦ ,  ТЦ = [ ЦЦ ], [ Ц ' Ц ' ]:  адцадзіць,  адцерці,  у  хатцы,  ад       ^Çцябе  =  а[ц]цадзіць,   а[ц' ]церці,   у  ха[ц]цы,   а[ц' ]   ^Çцябе.

ДС  =  [ ЦС ],  [ Ц' С' ]  або  // [ ТС ],  [ ТС ' ]:  падсадзіць,   падсесці, 

пад       ^Çсасной,   ад      ^Çсіняга  =  па[ц]садзіць  або  па[т]садзіць;          па[ц' ]сес­ці   або   па[т]сесці;   па[ц] ^Çсасной   або   па[т] ^Çсасной;      а[ц' ] ^Çсіняга  або  а[т] ^Çсіняга.

 

      АСİМİЛЯЦЫЯ   ПА   МЯККАСЦİ і

 

 

1. СВİСЦЯЧЫЯ  [з ] , [с ] , [дз ] , [ц ] перад  мяккімі  зычнымі  вымаўля­юцца мякка, але гэтая асімілятыўная (суседняя) мяккасць на  пісьме  не  абазначаецца;  тут  вымаўленне   не   адпавядае   напісанню:

 

змена, снег, дзвесце, цвік  =  вымаўляюцца: [з' ]мена, [с' ]нег,  [дз' ]ве[с' ]це,   [ц' ]вік. Але няма асіміляцыі перад [г' ], [к' ], [х' ] : [з] гінуць, [с] кінуць,  [с] хітрыць.

 

 

2. ЗЫЧНЫ Н  перад  мяккімі  свісцячымі  [з' ] , [с' ] , [дз' ] , [ц' ]  таксама асімілюецца па мяккасці: камандзір, вензель, венцер, у грунце,      у прапагандзе, на фронце, İндзіра Гандзі, хіндзі, манпансье =  вымаўляюцца: кама[н' ]дзір, ве[н' ]зель, ве[н']цер, у гру[н' ]це, прапа­га[н']дзе,  на  фро[н' ]це,  İ[н' ]дзіра  Га[н' ]дзі,  хі[н' ]дзі,  манпа[н' ]сье.

 

 

[ Спрэчны  момант:  Н'  перад зацвярдзелымі шыпячымі: і[н' ]шы, ме[н' ]шы, зме[н' ]шчык, ко[н' ]чык, бало[н' ]чык, Арша[н' ]шчына і г. д. ―   у ”Фанетыцы беларускай літаратурнай мовы” пад рэд. А.İ.Падлужнага тут абазначана цвёрдасць [н] (с. 200, 202, 204) і ў СБМ пад рэд. М.В.Бірылы мяккасць  не  абазначана  ў  гэтых  спалучэннях. ]

 

 

ЗАДАННİ   ДА   ТЭМЫ  ”ФАНЕТЫКА.  Гукі  і  літары.  Неадпаведнасць  вымаўлення  напісанню ”

 

Заданне 1. У квадратных дужках укажыце гукавое значэнне падкрэсленых  літар.   УЗОР:  5) гукі  і  літары ― [ j ]

 

І  варыянт 1) вып’е 2) заява 3) сціснуць 4) у  İвацэвічах 5) з  ёй 6) не  быў 7) пад  іголкамі 8) заігрываць 9) пад ёлкай 10) бязмежжа 11) у  Юравічы 12) бяспраўе 13) без  бацькі 14) мільёны

ІІ  варыянт 1) заінелы 2) аберагаць 3) з’езд 4) ідэалогія 5) пад  іхнімі 6) здароўе 7) над  імёнамі 8) з  Юляй 9) пасіненне 10) Мальер 11) пазяхаць 12) не  бачыў 13) без  цябе 14) у  ежы

ІІІ  варыянт 1) святло 2) лётаць 3) нейкія 4) адлегласць 5) абаўю 6) на  İвана 7) яркі 8) галлё 9) з’ява 10) парцьеры 11) меддзю 12) без  дачкі 13) більярд 14) не  трэба

ІV  варыянт 1) аб’езд 2) абняць 3) якія 4) яго  ігранне 5) з  İванаўнай 6) заікацца 7) цвіценне 8) салаўя 9) у  ёгурт 10) не  выйдзе 11) раз’юшыцца 12) лёгенькі 13) без  літасці 14) налье

 

Заданне 2. Спісваючы, справа пасля кожнага слова ўкажыце    гукавое   абазначэнне   падкрэсленых   літар.

 

УЗОР : Не  знойдуць ― [ а ];  камандзір ― [ н ' ];  узнікненне ― [ з ' ].

 

Патсдам, рукзак, месці, разжаваць, сведчыць, схіліцца, спілаваць, баваўнаводства, сківіца, расчарціць, пераносчык, канадскі, езджу, брусчатка, пад дзірваном, адцвісці, падчапіць, ранцье, спартзала, зменлівы, сфера, дасведчаны, здранцвець (!), зжаўцелы, дождж, добрасуседства, дожджык, пацвельвацца, блакгауз, фрунзенскі, доб­рушскі,  суражскі (!) .

 

Заданне 3. Выпішыце па парадку пад іх нумарамі словы, у якіх вымаўленне не адпавядае  напісанню. Падкрэсліце месца неадпаведнасці і справа пасля кожнага слова ўкажыце гукавое абазначэнне падкрэсленых літар,  як  паказана  вышэй  ва  ўзоры.

 

І  варыянт	ІІ  варыянт	ІІІ  варыянт	ІV  варыянт
1) лічба	1) зрабіць	1) пяцьдзесят	1) педфак
2) сямейны	2) двухбортны	2) шматбаковы	2) шыпячы
3) трохгадовы	3) дзвесце	3) садаводства	3) нап’ешся
4) усміхаецца	4) аформлены	4) разносчык	4) прыезджыя
5) падсадзіць	5) не  верыць	5) лётчык	5) шматзарадны
6) стагнаць	6) падціснуць	6) любавацца	6) не  каяцца
7) лікбезу	7) захоўвацца	7) сшыюцца	7) святло
8) без  вас	8) надыхаешся	8) захопішся	8) выцягнуць
9) будзьце	9) спецгандаль	9) не  хочацца	9) расчульваецца
10) дзейсны	10) экзамен	10) інфарматыўны	10) бяздзейнасць
11) утрымаешся	11) Таццяна	11) плацдарм	11) падмяніць
12) у  хатцы	12) раз’яднанне	12) паездка	12) весяліцца
13) з’езд	13) трохкутнік	13) свет	13)  у  грунце
14) закахацца	14) пад’язджаць	14) кансультаваць	14) матчынай

 

Заданне 4. Спішыце ў тры слупкі. Падкрэсліце літары, вымаўленне якіх не адпавядае напісанню. Справа ў квадратных дужках укажыце   гукавое  абазначэнне  падкрэсленых  літар.

 

 

штрэйкбрэхер людскі мігценне мсцівец аддзіраў эксперт г. Страсбург шэрсць адхіліць хлусня на  этыкетцы падвозчык блішчасты пікетчыца прасніца трыснёг г. Штутгарт снішся

чатырохзначны матч параходства унучцы схільны шэсцьсот г. Стакгольм згінуць адшчапенец не  схібіць не  спісваць нясвіжскі у  печцы подзвіг у  пляшачцы р. Янцзы заводскі парасчэсваць

чатырохрадкоўе ландшафт, ледзь-ледзь мядзведзь скінуць цётчын у  секундзе хмызняк без  ладу  і  без  складу ад’язджаць маштаб брусчатка звесішся падрэзчык у  трыццатцы пясчаны манпансье ад  перакладчыка

 

Заданне 5. Знайдзіце словы, няправільна падзеленыя на фане­тычныя  склады.  Падзяліце  іх  правільна.

 

1) по-е-здам; 2) па-свіць; 3) пры-сут-ны; 4) лі-стоў-ка; 5) ак-та-ва; 6) кась-ба; 7) рэ-да-кцы-я; 8) скуль-пту-ра; 9) ге-рой-скі; 10) на-строй-ва-цца;      11) пра-яс-ні-цца; 12) а-ге-ньчык; 13) ва-йско-вец; 14) ва-лей-бол; 15) ба-ске-тбол; 16) буль-ба; 17) ван-дроў-нік; 18) ве-раб’-і-ны; 19) ра-з’я-дна-цца.

 

&

1. Наяўнасць асобных   гукаў:

 

 

гука [ф]: фельдмаршал, кафедра(льны), фраза, фаза, фура, шафа, філасофія, кафля, фурман, арфаграфія, футра, фартух, фальварак…;

выбухнога г ( [g] або [g] ): швагер, ганак, гуз, гузік, гвалт, гарнец, гонта, цуглі, зацугляць, гергетаць, розгі, мазгі, нягеглы, рэзгіны, гарсэт, джыгіт, джыга, джыгаць, джгаць;  гэбель, гірсá, газа,газніца,  газоўка…;

пачатковага [э]: энергічны, эфектыўны, эўфемізм, эбаніт, эпоха, эстэтыка, энтамолаг, эндаскоп, экзамен, эрзац, эскáдраны, энтузіяст…;

афрыкаты (злітнага гука) [дж]: джаз, джэнтльмен, джып, джэм, джэмпер,   джэрсí (тэкст.),   джынсы,   джунглі,   джала   і  інш.;

пачатковага (і непачатковага) [ц]: цэйтнот, цэх, цукар, цыбуля, цэгла, цэбар, цэнтнер, цыферблат, цэнтрызм, афіцэр,  эстэтызацыя…;

цвёрдыя [д], [т] перад этымалагічнымі [э], [і]: камедыйны, ветэран, матэматыка, дэрматыт, катэт, істэрычны, рэпетыцыя, дэдукцыя, дэтэрмінізм,  тэрміналогія,  канстытуцыя,  партэр,  атэстат…

 

2. Наяўнасць спалучэнняў гукаў:

 

а) спалучэнняў  2-х  ці  3-х  зычных :

 

[нт], [нтр]: дакументацыя, сентыментальны, камерсант, кансер­вант, камендант, дэбютант, студэнт, фунт, фантазія, каментарый, прэйскурант, пігментацыя, сінтэзатар, запатэнтаваць, парламент;   цэнтрычны;

[нд], [ндр]: перпендыкуляр, веранда, легенда, дывідэнд, міндаль, гандаль, арэнда (польск.), арандатар (даўно запаз.), жандар, мандат, кандыдат,  гірлянда,  шаланда,   вундэркінд;   вандроўка;

[мп], [мб]: імператар, кампенсацыя, камплектацыя, камп’ютэр, кампетэнтны, штэмпель, алімпіяда; камбінезон, камбінат, кáмбала,  бомба,  камбайн;

[нц], [нс]: канцэртмайстар, патэнцыял, пінцэт, здранцвець, ланцуг;  кансервацыя,  пенсійны,  пансіён,  вакансія;

[кс], [пс]: флексійны, сінтаксіс, прэфікс, тэкстуальны, індэкс, міксер,   біфштэкс,   таксі,   таксікоз,   парадокс,   бокс;    псіхалогія;

[кт], [кн]: дырэктар, інспектар, інстынкт, дэфект, дэтэктыў, дэтэктар, інтэлект, калектыў, дыктафон, дактрына, кактус;    кнот;

[шт], [хт]: штука, штык, штаб, бурштын, кошт, паштэт;    вахта;

[шн], [шп], [шр]:   шнур;   шпалы,   шпоры,   шпіталь;    шруба;

[дл], [тл], [лд]: кавадла, павідла, заядлы, рыдлёўк;  тлусты;  фалда;

[бл], [фл], [пл], [мл]: мэбля, гэблік, дублікат, шаблон, бляха; камуфляж, шуфляда; плюралізм, плінтус, пломба, пламбір, планшэт;    млын;

[нв], [нч], [нтр]: канверт; панчоха, парэнчы; пітэкáнтрап,   вантробы;

[тр], [др]: метрыка, міліметровы, метрычны, труна, трактар  (даўно  запазыч.);   дрот,   коўдра;

[рб], [бр], [рв]:  фарба,  бровар,  барва  і іншых спалучэнняў зычных;

 

б) спалучэння   зычнага   з   галосным :

 

• пачатковае ге : генезіс,  гегемон,  гербарый;
• спалучэнні г, к, х з галосным е : герой, геніяльны, хакей, келіх, сукенка, кепска, Хельсінкі,   херувім  (царк.);
• цвёрдасць зычных перад этымалагічным е : сэнс, зэдаль, бэз, бэлька, патэльня, пэндзаль;
• спалучэнні -аж, -юр: вернісаж, дрэнаж, бліндаж, шантаж, мантаж, фіксаж, пілатаж,  абардаж,  вітраж;  велюр,  гіпюр,  манікюр,  педыкюр,  бардзюр ;
• спалучэнні -бю , -вю ,  -пю :  вестыбюль,  бюро,  гравюра,  пюрэ;

 

в) наяўнасць  побач  2-х  галосных : іо (ыо), іа, іе (ые), ео (еа), уо, уа, уэ, іу (ыу), іё (ыё), ія (ыя) і інш.: Антоніо, Публіо, Антарыо,     трыо, адажыо, віртуоз, рэзервуар, мемуары, працэсуальны, сілуэт, кансіліум, прэзідыум, іанізацыя, археолаг, сеанс, афіцыёз,  артэрыяльны;

 

3. Наяўнасць іншамоўных

а) прыставак: інфра- , ультра- , экстра- , анты- , інтэр- , архі- , транс- , контр- , рэ- , дэ- , дэз- , дыс- , ір- , а- , ін- , ан- і іншых: рэарга­нізацыя, дэшыфроўка, дэзінфармацыя, дыскваліфікацыя, ірацыянальны, афікс, амаральны, анемія, інтаксікацыя, антыпатыя, архіважны,   архіапартуністычны,   транскантынентальны;

б) суфіксаў: -ірав- (-ырав-), -ізм (-ызм), -ізацыj-, -ацыj-, -цыj- і інш.: манціраваць, фаршыраваць, маршыраваць, мадэрнізм, фашызм, гуманізацыjа,  кааперацыjа,  інтэрвенцыjа…;

в) фіналяў (канцовак): -ул, -уз, -ус, -ум, -ут, -ун, -умф, -унд, -ўр, -тар, -ынг (-інг), -іс, -іт, -яд-, -эр : кентаўр, праектар,  селектар,  каментатар,  тэрмінатар,  лізінг, мітынг,  тэзіс,  базіс,  магніт,  алімпіяда,  грэйдэр,  рэйсфедэр,  фарватэр;

г) афіксоідаў: сін- , геа- , бія- , аўта- , -бол, -оід, -лог (-лаг), -граф,     -фон, -грама, -тэка і падобных: сінхронны, сінкрэтызм, геалогія, біясінтэз, біяцэноз, аўтатраса, пушбол, гандбол, астэроід, еўрапеоід, маналог, дыялог, фізіёлаг, фатограф, асцылограф, тэлефон, тэлеграма,   бібліятэка …

4. Сфера ўжывання: тэрміны розных навук, культуры і мастацтва, ваенныя, грамадска-палітычныя, юрыдычныя, філасофскія, медыцынскія, спартыўныя, педагагічныя  тэрміны,  адцягненыя  паняцці:

алегорыя, дэфіс, марфалогія, прэфікс; вадэвіль, анапест;   легата, мелодыя, сюіта, рэпертуар;    камертон, мегóм, гіпотэза, гіпатэтычны, амперметр, рэнтген, метэор, механіка;  бактэрыяльны, махаон, планктон, метан;   цэйхгауз, штурм, куля, батальён, фланг;  агітацыя, аташэ, камісар, канстытуцыя, легітымны, легальны, рэферэндум, дэспатыя, бізнес, дыялектыка, кодэкс;   медыцына, метастаз, рэцэпт, ней­радэрміт, скальпель, амідапірын, панангін, вірус;   матч, ватэрпола, рэферы, баскетбол, фінал;   педагогіка, прафесура, рэктарат, рэферат, дэкан, аркуш, сесійны, негатыўны, перспектыўны  і  многія  іншыя.

 

 

 

                          А Р Ф А Г Р А Ф İ Я                           і

 

 

&

 

 1  У беларускіх словах Ó , Э пішуцца толькі пад націскам. Не пад націскам  яны  змяняюцца  на  А.  Гэта  з’ява  называецца  аканнем:

бор  →  баравы,   сэрца  →  сардэчны,   крэмль  →  крамлёўскі.

 

 2  Ненаціскное Э захоўваецца ва многіх словах іншамоўнага па­ходжання:  рэцэпт,  тэарэтычны,  экскурсія,  камп’ютэрызацыя…

 

 3  Ненаціскное О захоўваецца на канцы іншамоўных слоў пасля галосных:  а) сальфеджыо ,  капрычыо ,  трыо ,  адажыо ;  б) Публіо ,  Антоніо ,  Хуліо ;   в) Антарыо,  Ватэрлоо,  Більбао,  Токіо,  Барнео,  Медэо   і  ў  некаторых  іншых.

 

G Пасля зычных у іншамоўных словах О не пад націскам змяняецца  на  А:  Оксфард,  нета,  брута,  лібрэта,  футбаліст,  асэсар…

 

 4   G ВЫКЛЮЧЭННЕ: Ненаціскное непачатковае Э падпарад­кавалася аканню ў даўно запазычаных словах: адрас, радыска, бухгалтар, майстар, рамонт, сакрэт, сакратар, характар, літара(тура), галантарэя, шарэнга, далікатны, далікатэс, Шаўчэнка, Гашак, латарэя, дыспетчар, эшалон, фельчар, аранжарэя, жамчужына,  шавялюра (фр.),  кватарант,  аранжавы… 

 

 5  G ЗАПОМНİЦЬ: У некаторых беларускіх словах назіраецца чаргаванне галосных у складах:  РÓ // РЫ  ,  ЛÓ // ЛЫ ( ó ― пад  націс­кам, ы ― не пад націскам): дровы // дрывотня, дрывасек; крошка // крышыць, дрогнуць // дрыжаць; гром // грымець, грымоты; брод // брысці; кроў // крывавы і крòватачыць // крывацёк; бровы // брыво; глотка // глытаць; блохі // блыха. А таксама: скрогат ( і скрыгат) // скрыгатаць;  дрэмле // дрымучы. 

 

 6  G ВЫКЛЮЧЭННЕ: У наступных іншамоўных і славянскіх словах   у адпаведнасці з беларускім літаратурным вымаўленнем пішацца      Ы  на  месцы  ненаціскных   Э   ці   А : 

брызент, рысора, дрызіна, рызіна, інжынер, канцылярыя, почырк, арышт, цырымонія,  зарыва,  марыва,  горыч,  трывога,  чырвоны(ец),  хрыбет,  хрысціцца, трыснёг (трысцё) і ў вытворных ад іх, а таксама ў словах  яблык,  яблыня,  яблычны.

 

 

 

 

 

&

 

 1  У беларускай мове Ё пішацца толькі пад націскам. У першым складзе  перад  націскам  Е , Ё  змяняюцца  на  Я  ў  славянскіх  словах .   Гэта  з’ява  называецца  яканнем:   мёд →  мядок,   лес →  лясок,   белы  горад  →  Бялград.

 

 2  Ва ўсіх іншых пераднаціскных і паслянаціскных складах асновы пішацца Е: леснічоўка, зеленаваты, велікаваты, вестуны;     восень,  вясёленькі,  заедзь,  засень.

 

 3  G ВЫКЛЮЧЭННЕ: дзевяты, дзесяты, семнаццаць, васемнаццаць  і  вытворныя  ад  іх,  а  таксама  сèмсот,  вòсемсот.

 

 4  У першым складзе перад націскам Е  не змяняецца на Я ва многіх словах іншамоўнага паходжання і пасля г, к, х, у тым ліку і ва   ўласных назвах пасля г, к, х: легенда, калектыў, семестр, секунда, метровы, Еўропа, гектар, Аргенціна, кефір, Туркестан, Херсон, Генадзь,  Герасім,  Геракл  і  ва  многіх  іншых.

 

 5  G ЗАПОМНİЦЬ: Даўно запазычаныя словы падпарадкаваліся яканню:  дзяжурны,  каляндар,  яфрэйтар,  сяржант,  мянтуз,  янот, яўрэй,   яхідна.

 

 6  G УВАГА: Спрадвечнае (этымалагічнае) Я пішацца незалежна ад месца націску. ( Доказ спрадвечнасці ― праверка націскам або перакладам на рускую  мову): мяккаваты (доказ: мяккі, рус. мягонький), сувязь (доказ: звязваць, рус. связь), гэтаксама: дзевяць, дзесяць, цягавіты, выцягнуць, цягнікі, цяжкаваты, выцяжка, святкаванне, пяцярня, упяцярых, Прыпяць, Свіцязь, дробязь, роўнядзь, боязь, віцязь, завязь, погляд, месяц, пояс, заяц, ядавіты, ярына, яравы, яскравы, ячмень, памяць, тысяча, лямантаваць, сеяць, веяць, выкіпяціць, выявіць, маятнік, мяцяжы, выменяць, зязюляня, дзятляня, каяцца, калядаваць, Яраслаў, Якімовіч,  Якубоўскі,  Ярашэвіч  і  некаторыя  іншыя  +  вытворныя  ад  іх. 

 

 7  G У беларускіх словах блеск (бляск) // блішчаць, бліскавіца назіраецца чаргаванне галосных у складах:  ЛÉ // Лİ  ( е ― пад  націскам,  і ― не  пад  націскам).

 

Аналагічнае  гістарычнае  чаргаванне  галосных  Е // İ  назіраецца   і  ў  прыкладах:

цвет // цвісці, цвіценне, зацвітаць(-нне); кветка // квітнець; смех // усміхацца; здзерці // здзіраць; сцерці // сціраць; светлы // світаць, світанак(-нне); ветлівы // вітацца; памерці // паміраць; сцеле // рассцілае.  Але:  слепнуць (асляпіць) // сліпучы  і // сляпучы (дапускаюцца  варыянты!). Адлегчы // адліга  (абодва  галосныя  націскныя).

 

Гістарычнае  чаргаванне  галосных Ó // İ ( ó ― пад  націскам,  і ― не  пад  націскам):  збор // збіраць,  звóн // звінéць.  

 

 

ЗАДАННİ   ДА   ТЭМ :  АКАННЕ .  ЯКАННЕ

 

Заданне 6. Запішыце словы ў слупок, раскрываючы дужкі, устаўляючы прапушчаныя літары і падкрэсліваючы іх. Справа пісьмова коратка  растлумачце  правапіс.

 

Лат..рэя, р..дкаваты, камп’ют..р, в..семсот, л..мантаваць, (Е,Я)рмак, (Е,Я)рмака, ан..(к,г)дот, інт..грацыя, Юпіт..р, пр(э,а)стол, фарват..р [’водны шлях для бяспечнага плавання суднаў, вызначаны сігнальнымі знакамі. // перан. Асноўная лінія, кірунак дзейнасці (ад ням. varen ― плаваць і water ― вада’)], тр(э,а)цейскі суд, пр..падобны, д..баркад..р (’плывучая прыстань для рачных суднаў’), біц..пс, галант..рэя!, крэч(э,а)т (’буйнáя драпежная птушка сямейства сакаліных’), р(э,а)йсфед..р, ж..тон, Прж..вальскі!, (я,е)вангелле, карц(э,а)р!, Оксф..рд, грэйд..р!, крат..р, міст..р, тост..р, ястр..б, (е,я)стр..бок, інт..л..генцыя, ж..стыкуляцыя, усм..хацца, характ..рыстыка, ц..гліна, зел..нь, д..фект, др..васек, грэб..нь, (е,я)зыкаты, гл..таць, р..дактар, орд..н, ас..нсаваць, вет..ран, канц..лярыя, скр..гатаць (скрогат і скрыгат — СБМ) , эпіт..т, ш..дэўр, р..ф..рэндум, гор..ч, пр..зідэнт, пр..зіды(у,ў)м, р..жысёр, ш..раваты, ш..сцьдз..сят, мар..ва, др..мота, л..снікі, ц..гнікі, л..снічоўка, н..кемлівы, роўн..дзь, дроб..зь, бо..зь, н..геглы, д(ы,э)л(я,е)гат, Свіц..зь, (е,я)давіты, м..нтуз, м..нтузок, ..фрэйтар, с..ржант, с..мнаццаты, выгл..д, трохм..тровы, тыс..ча, б..(з,с)концы, П..ц..рбург, Г..ракл, (Е,Я)раслаўна, П..труся Броўкі, Ав..р’ян, кал..ктыў, ч..рвонец, ф..ль(я,е)тон, нáл(я,е)дзь, р..п..тыцыя, ч..снок, канф..ранс..е, р..агаваць, ап..ратар, высв..тліць, тры(а,о), адажы(а,о), м..дз(ь?)в..дз..няты, л..генда, сув..зь, погл..д, св..тка­ванне, ц..жкаваты, вас..мнаццаць, м..(г,к)каваты, дз..вяты, дз..сятка, мес..чны, сіст..матычна, аб..ліск, Х..рсон, Б..лград, г..н..ральны, ап..кун, тр..скучы, р..лігійны, ш..рсц..ны, (Е,Я)раслаў, прыгр..ваць, ц..люткі, шніц..ль, ц..р..моніцца, Од..р, т..атр, ал..горыя, бр..зент, с..кунда, ве(е,я)лка, агр..гат, выстр..л, р..ўнаваць, карычн..вы, се..лка, в’..тнамец, ч..хол, выкр..сліць, пр..йскурант, габ..лен, (а,э)л..ватар, зац..нь (часцей зас..нь), вас(ь?)м..рык, вас(ь?)м..рыка, р(а,э)з(я,е)да, выпр..гчы, бут..рброд, выдр..сі­раваць, інт..рвал, постмад..рнісцкі, прыв..ле(е,я)ваны, зáм(я,е)ць, ж..ньшэнь, р..партаж, квец..нь, прыц..мкі, ч..рапок, др..зіна, план..тарый, пр..ф..ранс, р..дыска, выр..заць, (а,о)т(а,о)лар(э,ы)нголаг, р..ваншызм, ч..рэшня, магн..тызм, прым(я,е)сь, др..жаць, майст..р, ц..лафан, ат..ставаць, ч..мадан, ст..рыл..зацыя, скальп..ль, с..мсот, мен..дж..р, с..крэт, стр..но­жыць, імпр..сары(а,о), ш..сц(ь?)сот, тр..снёг (або тр..сцё, руск. тростник), с(я,е)чкарня, р..корд, вос..ньскі, адр..сат, гр..мучы, інж..нер, р..монт, ц..гавіты, кал..ндар,  жоўц..нькі,  с..льд..рэй,  пр..амбула,  бу(г,х)галт..р,  р..сора,  світ..р.

 

Заданне 7.  У адзін слупок пад іх нумарамі выпішыце па парадку словы, у якіх дапушчаны памылкі. У другім слупку выпраўце гэтыя  памылкі.  Запішыце  па  ўзоры.

 

УЗОР:

 

Н я п р а в і л ь н а	П р а в і л ь н а
2) насмяхацца 5) гленцаваць	насміхацца глянцаваць

 

1) сэрцавіна; 2) водблеск; 3) цвясці; 4) зацвятаць; 5) мяцеж; 6) мецяжы;     7) удалячынь; 8) удалячыні; 9)  дробязь; 10) зáмяць; 11) дрывасек; 12) увер­цюра; 13) чэрэшня; 14) галерэя; 15) апякун; 16) анекдот; 17) фельетон;    18) наледзь; 19) рэпетыцыя; 20) імпрэсарыо; 21) жоўценькі; 22) аператар; 23) рэферэндум; 24) шэраваты; 25) шэравокі; 26) водар; 27) радкаваты;   28) рэдкаслойны; 29) леснічоўка; 30) мядзведзяня; 31) легенда; 32) сувязь; 33) погляд; 34) святкаванне; 35) цяжкаваты; 36) чарапаха; 37) мяккаваты; 38) семнаццаць; 39) плытагон; 40) лямантаваць; 41) месячны; 42) чэрапны; 43) мілімятровы; 44) Шакспір; 45) генеральны; 46) ясакар; 47) цалюткі;   48) летуценне; 49) Пятруся; 50) Яраслаў; 51) камп’ютэр; 52) канцэлярыя.

 

 

 

&

 1  У складаных словах злучальныя галосныя о, а, е, я пішуцца ў адпаведнасці з правіламі акання і якання:  О́ ― пад націскам, А ― не  пад націскам (ільнòвалакнó, збòжжасушылка), Я ― у першым складзе перад націскам, Е ― у не першым складзе перад націскам (жыцця / ра /да/­сны,   жыцце / сцвяр / джаль / ны).

Злучальная галосная Е пішацца і ў 1-м складзе перад націскам у словах, другая частка ў якіх пачынаецца з Ў: двоеўладдзе, жыц­цеўстойлівы, пуцеўкладчык, пуцеўкладка, пуцеўборачны, каноплеўбó­рачны,  зернеўборачны,  землеўласнік,  землеўгнойны,  зернеўлоўнік,  але: 

  хмеляўборачны  (СБМ)  .

Са злучальнай Е пішуцца незалежна ад націску і словы з першай часткай заходне- , усходне- : заходнерускі, усходнерускі, усходнееўра­пейскі.

 

 2  Галосныя Е, Ё і Я ў першай частцы складаных слоў таксама падпарадкоўваюцца правілу якання:  Я ― у 1-м складзе перад пабочным націскам,  Ё ― пад пабочным націскам, Е ― пад пабочным націскам або не ў 1-м складзе перад націскам (г. зн. калі няма пабочнага націску):  нядòбра /сум /лен /насць;  земля/ ро /бства,  зèмле /ка /ры /ста /нне,  меда/­/вар/ны,   меда /збор,   мёда /ва /рэ  /нне,   светла /во /кі,   але:

 

  святла/фільтр,  святла/тэ/хніка  і  іншыя  вытворныя  ад  слова  святло. і

 

 3  Галосныя  О  і  А   ў  першай  частцы  складаных  слоў  пішуцца ў залежнасці ад таго, на які склад па́дае націск у 2-й частцы складанага слова.  Калі  асноўны  націск  пáдае  на  першы  склад   2-й  часткі  ,  то  ў  1-й  частцы  пішацца  А :

высака /рó /дны,  даўга /лé /цце,  чарна /брó /вы,  разна /кве /цце,  салама/­/прэс, нарада /волец, нава /вынайдзены, нава /выбраны, нава /модны, нава/­грэчаскі,   але:  нова /спечаны,  нова /створаны  (СБМ).

А калі ж асноўны націск пáдае не на першы, а на далейшыя склады 2-й часткі, то ў 1-й частцы ўзнікае пабочны націск і пад пабочным (як і пад асноўным) націскам пішацца Ò: чòрна/ба/рó/ды,   высòка /ўра /джáй /ны,   дòўга /тэр /мі /нó /вы,   бòга /тва /рыць. 

 

 4   Выключэнне:  Ненаціскное  Э  захоўваецца  ў  1-й  частцы складаных  слоў  незалежна  ад  месца  націску  ў  2-й  частцы:  шэра /во /кі, рэдка /зу /бы,  мэта /зго /дна,  Сярэдня /ве /чча,  сярэдне /вя /ко /вы,  сярэдня /­спе /лы,  тэле /бá /чанне,  шэсць /сот  (але:  шасці /сот,  шасцю /стамі,  шас­ці /дзё́н /ка,   шасці /гó /дка,   шасці /сòт /гó /ддзе   і  вытворныя  ад  іх).

 

 5  УВАГА !!! G ЗАПОМНİЦЬ! У 1-й частцы ўзнікае пабочны  націск і пішацца Ò пад пабочным націскам у некаторых словах, у якіх асноўны  націск  падае  на  1-ы   склад   2-й   часткі.  Гэта  словы,

 

а) у якіх другая частка пачынаецца з Ў: марозаўстóйлівы, хола­даўстóйлівы, вогнеўстóйлівы, азонаўстóйлівы, водаўстóйлівы, каноплеўбóрачны, торфаўборачны, сортаўчáстак, новаўведзены, новаўтвораны, бетонаўкладка(-чык), двоеўладдзе, поўнаўладны(-ства,       -ддзе),  рознаўзроставы,  рознаўзроўневы,  формаўтварэнне;

 

б) другая  частка  ў  якіх  -знаўства       ,  -знаўчы        ,  -знавец       ,  -вед:

манголазнáўства,  мовазнáўства,  усходазнáўства,  мовазнáўчы,  мова­знáвец,  мовавед,   японавед.

УВАГА! Варыянты: У ”Арф. слоўніку” М.Лобана і М.Судніка ў наступных словах о : народа/любец, народа/знáўчы, народа/знáўства, народа/знáвец, народа/ўладдзе, горна/рудны,  горна/лыжнік,  а  ў  СБМ  тут  а: нарада/любец, нарада/знáўчы, нарада/знáўства, нарада/знáвец,   нарада/ўладдзе,   гарна/рудны,   гарна/лыжнік !!!  Непарадак.

 

в) у якіх неабходна пазбегнуць двухсэнсоўнасці ці непазнаваль­насці значэння. Большасць з гэтых слоў ― навуковыя тэрміны: словазменны, словатвóрчасць, словафóрма, содавáр, ружовашчóкі, ружоватвáры, ружова-шэры, работадáўца, робататэхніка, колераму­зыка,  крокамер;

маторазбóрачны,  малочнакíслы,  малочна-белы,  азотнакіслы,  азоцістакіслы,  збожжасхóвішча, збожжаздáча, множналікавы, многаатамны, свабодалюб(-ства), сортазмена, вокамгненна, зоркаплавальнік, зоркалёт(-чык), перапончатакрылы, хлорамін, хлорвоцатны, моватворчы(-асць), вокамгненна, восемсóт (але: васьмісóт,  васьмістáм і вытворныя ад яго тыпу васьмісòтгóддзе і пад.) і ў   некаторых  іншых  словах.  Але:

 

 6  Часткі што-, свое-, сто-, дзевяноста-, радыё-, кіна-, фота-,  мота-, фонда-, грос-, контр-, проці- пішуцца нязменна незалежна ад націску:  што /дзён /на  і  што /ты /днё /вік,  свое /ўла /дства  і свое /ча /со /ва, сто /гра /дусны  і  сто /га /до /вы  (але:  стагоддзе),  радыё /стан /цыя  і  радыё /кам /па /нія,  дзевяноста /ты /сячны,  кіна /э /па /пе /я,  фота /сту /дыя (але:  фатаграфія  і  вытворныя  ад  яго),  мота /крос,  мота /ралі,  мота/спорт, мота/сані, мота/ролер, але:  матацыкл, матанарты, матавóз  (СБМ), фонда/сховішча, грос/майстар, грос/бух, контр/удар, контр/мера, контр/довад (не блытаць з кантрабас, кантрабанда, кантрамарка, кантрапункт,  дзе  частка  контр- не  мае  значэння ’супраць’),  проці /яддзе,  проці /леглы,  проці /дзеянне.

 

 

 7  У першай частцы складанаскарочаных слоў пішацца галосная     е, як і ў расшыфраваным поўным слове: медпункт, ваенвед, ваентэхнік, ваенрук; легпром, а не лёгпром, бо адзін націск у слове. У апошняй частцы складанаскарочаных слоў этымалагічнае о аднаўляецца пад націскам: юнкор (юны карэспандэнт), ваенком (ваенны камітэт), ваенкор  (ваенны  карэспандэнт),  гарвыканком  (гарадскі  выканаўчы  камітэт).

 

 

ЗАДАННİ   ДА   ТЭМЫ : ПРАВАПİС   ГАЛОСНЫХ   У   СКЛАДАНЫХ   СЛОВАХ

 

Заданне 8. Запішыце словы ў слупок, устаўляючы прапушчаныя літары і падкрэсліваючы іх. Справа пісьмова коратка растлумачце правапіс  устаўленых  галосных,  як  паказана  ва  ўзоры.

 

УЗОР:   Сòнца /лю /бі/вы ―  пабоч.  націск;  асноўны  націск  на  2-м   1   2              складзе  2-й  ч.

Усё /вед ― ё  захоўваецца,  бо  слова  ўтворана  ад  займ.  н. р.   усё.

 

Ален..вод, б..мбасховішча, б..мбаскідальнік, б..гаадступнік, вуг­л..здабыча, выс..каўраджайны, выс..каякасны, в..даносны, в..стралісты, в..страверхі, вугл..кіслы, вільгац..ёмістасць!, в..дазборнік, вогн..трывалы, в..далячэнне, в(о,а)л(я,е)выяўленне, выс..каідэйны, вільгац..мер, в..дана­порны, выс..кагорны, г..рнарудны!, г..рналыжнік, гелі(я,е,а)ц..нтрычны!, гр..маадвод, гр..смайстар, дв..(е,я)борства, дыз..л..будаванне, д..ўгачаканы, д..брачыннасць, д..брасумленны, дз..в..ност..годдзе, д..макіраўніцтва, д..мафон, ж..ўталісце, жыцц..сцв..рджальны, жыцц..радасны, жыцц..лю­бівы, зб..жжасховішча, земл(е,я)ўласнік! [Дзе логіка? Параўн. з хмел(я,е)ўборач­ны — СБМ], з..латаносны, збр..(е,я)носец, з..мл..ўладальнік, з..мл..знаўства, зерн..сховішча, зме..падобны, з..латаздабыча, земл..драбілка, зб..жжаздача, ільн(ò,а)завóд, ільн..семя, крыштал(я,е)оптыка, к..смабачанне!, кр(о,ы,а)ва­цячэнне, кр(ы,о,а)вацёк, кам(е,я)н..апрацоўчы, кле..варня, к..н..гадоўля, к..савугольнік, мн..гастаночны, мн..гавугольнік, м(о,а)тасані, мн..галюдна, мн..гастаронні, мар..заўстойлівы, м..вазнаўчы, Н..ваполацк, Н..васібірск, н..вабудоўля, н..вабранец, насенн..водства, н..жыцц..здольны, н..д(ò,а)б­разычлівы, н..д..ўгавечны, н..д..браякас(т?)ны, Н..валукомль, п..літэхнікум і п..літэхнізацыя!! (СБМ), п..літэхнічны, п..ўнам..тражны!!, п..ліклініка і п..ліклінічны!! (СБМ), п..лігрáфія і п..ліграфічны!! (СБМ), п..лімерны і п..лімерызацыя!! (СБМ), п..лігенéз!! (Арф.), п..ўнапраўны, п..ўнагалоссе, р..значасовы, р..знастайны, р..знакаліберны, ст..гакідальнік, ст..гадовы, св(а,о)..часовы, сн(а,о)павязалка, ст..галосы, см(а,о)лацячэнне, с(а,о)ба­л..водства, с..рэдн..спелы, с..рэдн..вяковы, эпоха С..рэдн..вечча, ск..ра­гаворка, св(а,о)..асаблівы, траншэ..капальнік, т(а,о)нкацелы!, тунел..бу­даванне, т(а,о)нкашэрс(т?)ны, тытун..водства, т..ўстасценны, ус..ночная, ф..такартка, ф(а,о)ндасховішча, х(о,а)ладаўстойлівасць!, хмел(е,я)ўбо­рачны! ч..рнавалосы, ча..апрацоўка, ч..рнабровы, чырв..нашчокі, шэрсц..а­працоўчы, ш..разём, ш..равокі, ш..сц(ь?)сот, ш..рсц..часальны, шыр..ка­плечы, шыр..каэкранны, шт..месячны, шыр..кафарматны, вільга­ц(я,е)ўстойлівы (СБМ), аднайменны  і  р(о,а)наіменны (СБМ, ТСБМ.  Нелагічна!)

 

Да   тэм   ”Аканне”,   ”Яканне ”   і   ” Правапiс   галосных   у складаных   словах ” :

 

Заданне 9. Запішыце словы ў 2 слупкі, раскрываючы дужкі і ўстаўляючы прапушчаныя літары. Падкрэсліце месца арфаграмы, пастаўце ў словах націскі і пасля кожнага слова коратка растлумачце яго правапіс,  як  паказана  ва  ўзоры.

 

УЗОР: 

 

шавялюра ―  даўно  запазыч. (з фр.)

крамлёўскі ―  белар. слова,  аканне ( э → а )

шэдэўр ―  іншам. сл.

веялка ―   я  спрадвечнае

камене /а /пра /цоў/чы ― не  1-ы  склад  перад  нац.

канòпле/ўборачны ― выключ. (2-я ч. пачынаецца з ў , узнікае пабоч. націск)

высòка /ра /зві /ты ― асноўны  нац.  не  на  1-м  складзе  2-й  ч.,  узнікае пабоч.  націск

святла /фор /ны ―  выключэнне,  вытворнае  ад  святло. 

 

Пл..нарны, ф..льдмаршал, кам..ртон, ц(э,а)гляны, вунд..ркінд, пр..йскурант, упрыс(е,я)дкі, каф..дральны, ц..йтнот, шыр..каэкранны, с(е,э,а)кр..тарыят, св..тлаваты, св..тлавы, св..тлавокі, [св..тламузыка, св..тлабоязь, св..тлавод, св..тлакол..рны, св..тлакопія, св..тлалюб,           св..тлафор, св..тламер, св..тламетрыя, св..тланосны, св..тлапіс, св..тлацень, св..тлафільтр, св..тлапровад, св..тлапрывод (фізіч.), св..тласіла, св..тлатэхніка], св..тломаскіроўка, св..тловым..ральнік, св..тлолячэнне, св..тлокапіраванне (спец.), св..тлоадчувальны, р..льеф, ва(е,я)нком, ва(е,я)нрук, р(а,э)з..рвуар, канс..рванты, с..нтым..тальнасць, д..серт, ш..рсцяны, Ж..нева, адр..с, вып(э,а)цкаць, вып(э,а)цканы, (я,е)рына, вы(я,е)віць, выц..гнуць, д..рматыт, сл(я,е)сарны, в..лікадзяржаўны, В..лікабрытанія, л(о,а)гапсіхалогія, выс..каразвіты, св..тлапісны, д..ўга­лецце, мн..газначнасць, кам..дыйны, р..цэпт, св..тланоснасць, р..форма, ш..сцьсот, ш..сцісотгадовы, выгар..лы, в..стразубы, фл..ксійны, св..тлалюбства, пл..бей, праф..сура, ц..нтрычны, в(а,о)с..мсот, в..сьмісотгоддзе, ц(э,а)люткі, бухгалт..р, прор..зь, уп(е,я)ц..рых, прац(э,а)суальны, выв..трыць, інт..рвал, шыр..калобы, ш..дэўр, выс..кародны, др..жаць, лат..рэя, венз..ль, с(е,я)б..любства, камп’ю­т..рызацыя, св..тлафільтравы, венц..р, в(я,е)рбена (бат.), дз(е,я)гцяр, дз..раза, дзев..р, кам..нціраваць, калі(е,я)вы, чайны с..рвіз, вын..ньчыць, купл..ны, ледз..ніць, занес..ны, сув..зь, яс(я,е)н..вы, ц..жкаатлет, ф..рмент, фельч..р, філат..лія, с..гмент, вым..няць, м..цяжы, выгандл..ваць, гандл..ваць, прывіле..ваны, м..нзурка, аш(ы,э)йнік, барт..р, поп(е,я)л, п(е,я)ц..рня, выдз..ліць, зл..якасны, кр..пасны, выстр..ліць, м..нтол, зл..язычны, кр..ватачывы, кр..ваточыць, ц..р..маніял, ігр..к, ш(э,а)в..люра, к..дроўнік, м..вавед, з..зюляня, дз..тляня, дз(е,я)с..ц..рычны, кат(э,а)р, кам(я,е)каваты, кр(о,а)камер, з..атэхнік, з..ат..хнічны (СБМ – а!!!), з..агігіена, з..агеограф, з..ахімічны, д(э,а)лікатэс, тр..цічны (спец.), с..м’янін, мат..разборачны, мат..рна-парусны, крыштал(е,я)к..раміка, канопл..ўбо­рачны, кан(о,а)пляводства(-чы), сп..ртбаза, ільн..ткацкі, к(о,а)р..ткахвалевы (СБМ і ”Арф.”― а), турн(е,э), Тр..ццякоў, в..люр, к(о,а)ран..клубн..плоды, аранж..рэя, бр..стаўчанін (у СБМ э ― нелагічна!), аўтамабільнае  радэ(а,о), Вал..р’ян, вад..віль, кіп..нь, аўтсайд..р, л..гкаматорны, л..гкаўзброены, л..гкавагавы, л..гкавагавік,  л..гкакрылы,  л..дасховішча,   н..вамодны,  н..ваўведзены,  св..тлалюбны.

 

 

 

&

ИО	У   сярэдзіне   слоў :         .            Але:  у  пачатку  слоў  і  ў  канцы  пасля  галосных ― нязменна:       İÓ  (пад націскам):                       İА (не  пад  націскам): іóн,  Іóсіф;                             іанізáцыя,  Іардáнія,  Іаáн,  İанíчнае мора;   трыо , Токіо ,  Антоніо
ИА	→ незалежна  ад  націску İЯ (ЫЯ):  авіяцыйны,  авіятар, дыялóг,  радыя­тар,  педыятр,  фартэпіяна,  мемарыял.  Выключэнне:   мільярд,  брыльянт
ЬО	→ ЬЁ: ласьён, шампіньён, каньён, батальён. Выключэнне:  булён
ИЕ   ЕА ОИ ЕО     ОЭ	İЕ (ЫЕ):  кліéнт,  кліентура,  абітурыéнт;                         але:  езуіт,  ерыхонская  труба         ЕА (ЭА): Неáпаль,  рэабілітáцыя,  рэалíзм      Оİ: астэроід, еўрапеоід, негроід.  Выключэнне: акіян                                                   ЕÓ (ЭÓ), ЕА (ЭА): археóлаг, археалó­гія,  ідэó­лаг,  ідэалóгія,  метэарыт             АЭ:   арфаэпія,  арфаэпíчны,  паэт,  паэтычны
ЙО     ЙЕ   ЙА	Ё (пад нац.), Я  (не пад нац.): ёд,  ёгурт,  раён,  маянэз   Але:  нязменна  ў  пачатку  ўласных  назваў: Нью-Йóрк,  г. Йóркшыр (пад  націскам),  Йашкáр-Ала, г. Йаганесбург,  г. Йакагама (не  пад  націскам)   Е:   фаé, феервéрк,  канвéер. Але:  рэспубліка  Йемен, йеменец Я: Мáя , Наяма

ЗАДАННİ  ДА  ТЭМЫ:   ПРАВАПİС   СПАЛУЧЭННЯЎ   ГАЛОСНЫХ   У   İНШАМОЎНЫХ   СЛОВАХ

 

Заданне 10.  Перакладзіце  на  беларускую  мову  наступныя  словы. Падкрэсліце  іншамоўныя  спалучэнні  галосных  у  словах  з  рускай  мовы  і  ў  перакладзе.  Вусна  растлумачце  іх  правапіс.

 

І  варыянт

 

абитуриент авиатор аксиома авиация авиационный археолог ассоциация аттракцион аудиенция аукцион алмаз ( 2 вары­янты: 1 – алмаз,       2 – дыямéнт) бастион библиография биограф биография биологический бионика биллион вариант виолончель виадук (падвéсны  мост  над  ярам,  дарогай,  ракой, чыгункай) генеалогия гениальный гигиена гигиенический грандиозный

грациозный диагноз диагностика диагональ диаметр диапазон диафрагма диета диетический диоптрúя Иерусалим идеолог идеология идиотический импрессарио ион ионизация йог йогурт йод Иордания каньон киоск клиентура коллекционер конвейер коэффициент Леонид лосьон майонез майор, майорат

майоран марионетка материал мемориальный метеорит милиционер миллион миллиард неаполитанский неон Ниагара ни  на  йоту Нью-Йорк океан океанский ориентация ориентир официант палеонтология патриот патриотизм педиатр   пенсионер период пианино потенциал поэзия приоритет провинциал профессионал районный

радиоузел рацион рационализатор реабилитация реагировать реализм регион селекционер сколиоз сольфеджио социальный спартакиада специальный стадион стационар теорема триллион фейерверк фиалка физиолог филиал фиорд фиолетовый   фойе   фортепиано чемпион чемпионат шампиньон энтузиазм эпидиаскоп Эфиопия

 

 

ІІ  варыянт

 

ажиотаж аккомпаниатор аккордеон аккордеонист аммиак антибиотик археология архиепископ ареал   астероид бактериология библиофил биатлон биохимия бриллиант бульон вариация вегетарианец видеотелефон гиацинт гладиатор дивизион диез диоптр диадема  (1.Галаў­­ная  павязка  грэч. жрацоў;  галаўны ўбор цароў у стараж. 2. Жаноч. галаўное ўпрыгожанне з дара­гіх  камянёў)

диабет диалект   йеменец йодид● (выклю­чэнне: ё  не пад нац.) йодизм ● (выкл.) йодированный● йот, йотация ● йота йотированный● Йошкар-Ола   идиот идеал идеализировать иероглиф иерархия иллюзионист импрессионист ингредиент инициатор инициатива ихтиозавр   кабриолет колониалист комедиант комиссариат кондиционер кардиограмма

кардиолог кариатида клавиатура креол   легион легионер   майолика маниакальный мафиози моцион мельхиор меридиан метеор миллиардер миллионер миниатюра миссионер мириады миокард   национализм неологизм олеандр олимпиада ореол орфоэпия официоз пансион патриарх

поэтесса поединок  (не  на  гэта  правіла: яканне) пиала плагиат провиант   радиоактивный ● (не на гэта правіла: як  полеахоўны) радиограмма ● (выключэнне:  ё не  пад  націскам) радиация реакция реальный реостат региональный реквием   стереотип   теоретик театрал   фолиант физиономия филиал фиаско   шпион шпионаж эмоциональный юниор

 

 

 

Заданне  11.  Разгледзьце ніжэй прыведзеную схему і прывядзіце прыклады  на  асноўныя  пункты  правіла  пад  лічбамі   і ‚.

 

 

УЗОР:   спад  + ілба  ®   спад  ылба;     за + іграць  ®  за йграць. 

& і…     і…                     1    на  зычны   +   і ….             ы ….   Выключэнне:            між-                                                                                                    звыш-       дэз-       контр-                                                                                     пан-                                                                     суб-                                                                                           пост-             транс-          гіпер-  супер-           А  таксама  ў  некаторых   складаных   словах:   трансітальянскі,  трансіарданскі,   гіперінфляцыя,   контрідэя… дзяржінспекцыя, бортінжынер, палітінфармацыя, спортінвентар… ________________________________________________________________________________________      2     на  галосны  +  і ….               й ….                    Выключэнне:   калі  і  ўтварае  склад:  заікацца,  заікнуцца,  заінець,  заіскрыцца, заінтрыгаваць, праінфармаваць, праігнараваць, праіснаваць, праілю­страваць, праігрываць, пераігрываць, праіндэксаваць, саіскальнік,  суіснаваць,  неістотна  і  ў  некаторых  іншых.

 

Заданне 12. Запішыце словы ў слупок, раскрываючы дужкі і ўстаўляючы  патрэбную  літару.  Пісьмова  растлумачце  яе  правапіс.

 

Не(й,і)дэнтычны, супер(ы,і)нтэнсіўны, звыш(ы,і)дэйны, аб(і,ы)лгаць, раз(і,ы,й)грацца, аб(і,ы)мшэлы, дэз(ы,і)нтэгратар, пост(і,ы)нфарктны, на(й,і)грываць, пера(і,й)граць, пад(ы,й)сці, за(й,і)кацца, без(і,ы)дэйны, с(і,ы)граць, спад(і,ы)лба, спад(і,ы)спаду, звыш(ы,і)мклівы, пера(й,і)гры­ваць, між(ы,і)нстытуцкі, за(й,і)нтрыгаваць, дэз(ы,і)нфармацыя, контр(ы,і)гра, пед(ы,і)нстытут, ня(і,й)начай, пад(ы,й)дзеш, пры(й?)дзе, раз(ы,й)сціся, за(й,і)нвентарызаваць, аб(ы,й)сці, сан(ы,і)нструктар, без(і,ы)менны, пан(ы,і)сламізм, суб(ы,і)нспектар, аўта(й,і)нспекцыя, аб(ы,й)ду, пра(й,і)нфармаваць, пост(і,ы)ндустрыяльны, дэз(ы,і)нфекцыя, за(і,й)скрыцца, непр(ы,й)манне, без(і,ы)ніцыятыўны, пра(і,й)гравальнік, ад(і,ы)мчацца, за(й,í)нець, па(й,і)ранізаваць, пад(ы,й)дзі, да(й,і)мпе­рыялістычны, пра(й,і)нструктаваны, пра(й,і)граваць, за(й,і)грыванне, дэз(і,ы)нфіцыраваць, паліт(ы,і)нфармацыя, ад(ы,й)шоў, контр(ы,і)дэя, борт(ы,і)нжынер, ад(і,ы)мжэць, за(і,й)мець, па(і?)мчацца, пры(і,й)мальны, адна(і,й)менны, аб(ы,й)дуцца, дзярж(ы,і)нспектар, па(і,й)менна, пера(і,й)менаваць, ад(ы,й)сці, звыш(і,ы)нтэлігентны, аб(ы,й)шоў, ад(ы,й)ду, па(і,й)граць, над(ы,й)дзе, да(і,й)граць, пры(й?)ду, с(ы,й)дзе,  мед(і,ы)нстытут,  пера(і,й)маць,  між(і,ы)мперыялістычны.

 

 

 

&

 

1  Літара ў пішацца пасля галосных, а у ― пасля зычных і знакаў прыпынку:  Улетку.  ”Так  было…” ― уздыхнуў  Санкоўскі. (Пестр.)

2  Вялікая літара У пасля галосных вымаўляецца як зычны [ў], але на пісьме  перадаецца  нязменна:  Ездзілі  на  Украіну  да  Урублеўскага.

3  Злучок знакам прыпынку не з’яўляецца, і напісанне ў або у пасля злучка падпарадкоўваецца агульнаму правілу: ў ― пасля галосных,       у ― пасля  зычных:  беларуска-ўкраінскі,  хлопец-умелец.

4  Калі двукоссе не з’яўляецца знакам прыпынку, то яно не ўплывае на правапіс ў або у      : Пяюць дзяўчаты ”Рэчаньку” ў асенняй цішыні.  Атрад  ”Маяк”  узнагародзілі.

 

&  Правапіс   У,  Ў   у   іншамоўных   словах

пасля   галосных

 

У    ПАЧАТКУ СЛОВА  — У	У   СЯРЭДЗİНЕ   СЛОВА  —  Ў	У  ФİНАЛЯХ  (канцоўках)  —  У: -ул, -ум, -уз, -ус, -ун, -ут, -умф, -унд
ва  універмагу, да універсітэта, пра  унікаль­насць, фіна-  угорскі (СБМ),    ва унісон, з-за урагану  і г. д.	аўдыторыя, іхтыязаўр,  каўстычны, браўнінг,  гаўбіца, баўэр. Выключэнне:  фауна,  сауна, каузальны, кáуцкі(янства), Лаура,  Даурыя	саксаул, Барнаул;  кампендыум,  шлаг­баум, медыум; пакгáуз, блакгáуз,  цэйхгáуз; соус, страус, Сірыус, архіварыус; клоун, Браун, Кейптáун; раут, Рэут, лакаут; трыумф, раунд. Таксама: Ландау, Бештау, Кракатау, Алатау,  г. Бісау,  шоу,  фрау. Але:  аўт, тайм-аўт, накаўт, скаўт,  накдаўн,   кампаўнд.

ЗАДАННİ  ДА  ТЭМЫ:  ПРАВАПİС   У, Ў

 

Заданне 13. Запішыце словы ў слупок, падкрэсліце месца арфаграмы  і  па  ўзоры  коратка  растлумаче  правапіс  у,  ў.

 

Узор: Жанчына-ўрач — пасля галосн.; злучок не ўплывае на правапіс у, ў. 

Аўтэнтычны —  сярэдзіна  іншам.  слова.

Ва  універмагу —  пачатак  іншам.  слова.

Трыумфаваць —  фіналь  -умф  (вытворнае  ад  трыумф).

Тайм-аўт —  выключэнне  з  фіналі  -ут.    

 

А..льны, Се..л, а..ра, па..за, калокві..м, ма..зер, рады..с, а..кцыён, прэзіды..м, а..дыенцыя, бра..нінг, Бернард Шо.., ла..рэат, кансілі..м, архіва­ры..с, тры..мфатарскі, шлагба..м, га..птвахта, Да..рыя, джо..ль, ва ..ладзіва­стоку, ліноле..м, ка..чук, кантрольна-..ліковы, еса..л, кента..р, індывіду..м, ба..л, барна..льскі, ваку..м, па-..дарнаму, ра..т (званы вечар, урачысты прыём), нака..т, ва ..ніверсітэце, паўднёва-..сходні, тра..лер, да ..ніверсама, стра..с, сімпозі..м, умля..т (нямецк.: ö, ű), тры..мфатар, фа..на, па-..чарашняму, прамені ..льтрафіялетавыя, аквары..мны, фіна-..горскі, Ланда.., за ..ралам, тэрары..м, За..ралле, лака..т, кло..н, накда..н (спарт.), перпéту..м-мóбіле; гучнае “..ра” ..дарыла ў вушы; пра ..нікальны выпадак, а..дыторыя, пакга..з (склад для захоўвання грузаў пры чыгуначных станцыях, партах і пад.), тры..мвірáт (саюз трох палітычных дзеячаў у Старажытным Рыме, які меў на мэце захапіць вярхоўную ўладу. // Жарт.  Пра трох асоб, якія аб’ядналіся для сумеснай дзейнасці), тры..мф, блакга..з (абарончая пабудова з дрэва ці інш. для вядзення кругавога кулямётнага і артылерыйскага агню), тры..мфальны, іхтыяза..р, ва..чар, Санта Кла..с, Рэ..т, цэйхга..з (ваенны склад зброі і абмун­дзіравання), ра..нд, кампа..нд [1) від паравой машыны; 2) су­месь я.-н. рэчываў, якія не з’яўл. хімічным злучэннем], Бешта.., але..т (карэнны жыхар Але..цкіх астравоў), кла..нада, па..з бераг, не ..рэгуляваць, не ..таймаваць, астрана..т, аэрана..т, мане..р,  касмана..т,   фармацэ..т,   да   ..ніятаў,   За..шачча,   ваен..рач,   на   ..рне.

 

Заданне 14.  Выпішыце  нумары  слоў,  у  якіх  пішацца  ў.

 

1) па-..чарашняму; 2) ваку..мны; 3) да ..рэчча; 4) натары..с; 5) а..кцыён;     6) а..тсайдэр; 7) галоў..рач; 8) выпукла-..вагнуты; 9) калёкві..м; 10) ва ..ніформе; 11) га..біца; 12) гука..лоўнік; 13) ка..чук; 14) дзейнічаць ва ..нісон  15) пранёсся ..раган; 16) шэдэ..р; 17) опі..м; 18) э..каліпт; 19) ла..р; 20) мя..каць; 21) дыназа..р; 22) і..даізм; 23) і..рыт; 24) аквана..т; 25) акія­нары..м; 26) акіяна..т; 27) тэрапе..т; 28) а..дытар; 29) кансорцы..м (эк.);      30) сакса..л; 31) хары..с; 32) цёплыя ..нты;  33) дрэдно..т (вялікі быстраходны браняносец, папярэднік  лінейнага карабля); 34) п’еса ”Тутэйшыя” ..бачыла  свет.

 

Гл. у тэме ”ФАНЕТЫКА” першыя 2 віды асіміляцыі:  1  Асіміляцыю па звонкасці / глухасці і  2     Асіміляцыю па свісцячасці /шыпячасці.

 

&  ВЫКЛЮЧЭННЕ  з  правіла  правапісу  спалучэнняў  зв. / гл.,  свісц. / шып.:   Нашчадак,  рошчына,  пяшчота,  шчасце,  ушчуваць,  нішчымны, знішчыць,  дашчэнту,  ушчэнт,  пошчак  +  усе  вытворныя  ад  іх.     1)  Прашчуры  рашчынялі  хлеб  з  рошчыны, а  нашчадкі  не  ўмеюць. 2)  Шчаслівы  пяшчотна  ўшчувае  за  нішчымны  боршч. 3)  Шчэпкі   знішчыць   дашчэнту   і  ўшчэнт.

 

Заданне 15. Запісаць словы ў слупок, падкрэсліць месца арфаграмы і пасля кожнага слова коратка растлумачыць права­піс звонкага ці глухога,  свісцячага  ці  шыпячага  зычнага,  як  паказана  ва  ўзоры.

 

УЗОР:  На  печцы — праверачныя словы:  на печы,  печачка. (Шыпячы    -ч-  перад  свісцячым  -ц-  вымаўляецца  як  [ц] ).

Барацьба — праверачнае: барцы. (Глухі -ц’- перад звонкім -б- прыпа­дабняецца  да  звонкага,  вымаўляецца  як  [дз '] ).

Стулішся — 1)  прыстаўка  с-  перад  глухім  зычным.  2) Канчатак -іш . Праверачнае:  ты  стуліш. (Шыпячы -ш- перад свісцячым    -с '-  прыпадабняецца  да  свісцячага,  вымаўляецца  як [с '] ).

Ушчуваць — выключэнне (-ш- у корані). Запомніць: пішацца ў адпа­веднасці  з  вымаўленнем.

 

Ма(т,ч)чына, пя(с,ш)чота, пя(с,ш)чынка, лёгенька ў(с,ш)чыкнуць, зага(ч,т,д)чык, салда(т,ч)чына, Брэ(ст,ш)чына, разно(ш,с)чык, с(ь?)ні­(сь,ш)ся, латы(шс,с)кі, бя(ш,с)шумна, маркоці(сь,ш)ся, (с,ш)чэпкі ляцяць, разбіць ворага ў(с,ш)чэнт, голі(сь,ш)ся, каўка(з,с)кі, гарадо(кс,ц)кі, грама(дз,дс,ц)кі, жані(дзь,ць)ба, н..дас(ь?)ве(ч,д)чанас(ь?)ць, дасле(ч,д)чык, до(ш,ж)(ч,дж), ра(ш,с)чыніць акно, ні(ш,с)чымны колас, на рэ(ц,ч)цы, хлебная ро(с,ш)чына, гру(ш,з)чык, студэн(тс,ц)кі білет, адвака(тс,ц)кая практыка, фу(д,т)бол, у(с,ш)чаць бойку, (с,ш)час(ь?)лівы дзень, на гра(т,ц,д)цы, ка(зь,сь)ба, бара(дзь,ць)біт, зні(с,ш)чыць да(с,ш)чэнту, мацярынскае (с,ш)часц(ь)е, баске(д,т)бол, пры да(ц,ч)цэ, апранае(сь,ш)ся,  на(с,ш)ча(т,д)кі, (ж,з)жаць жыта, ра(ж,з)жыцца хлебам, пя(с,ш)чаны загон, у бо(ц,ч)цы, уз(ь?)ме(ш,ж)кі поля, с(ь?)пяшае(сь,ш)ся, дзе(ш,ж)ка, ку(п,б)­ка бяро(с,з), с(ь?)цера(г,х)чы, мала(дзь,ць)ба, рэ(т,д)калегія, на фор(ц,т)цы, на форта(ч,ц)цы, во(ш,з)чык, у лямпа(ц,ч)цы, (с,ш)чарнець, (ш,с)шыць полкі спадніцы, на скрыпа(ц,ч)цы, но(зь,сь)біт,  ра(ш,с)чоска, на ру(ц,ч)цы, лё(т,ч)чык, ра(ш,с)чыніць цеста, падпі(ш,с)чык, а(д,т,ц)ціснуць, газе(т,ч)­чык, ай(з,с)берг (=‘ледзяная гара’), чаро(д,т)ка вераб(ь, ’ )ёў, (с,з)га(д,т)ка  пра  мінулае,  па(ч,д)чарка,  (ж,з)жыць  са  свету.

 

 

Руск.:  здн,    стл,       стн,        рдн,      рдц,    лнц,   жств,   шств,                 ¯           ¯                  ¯                    ¯            ¯           ¯            ¯              ¯           Бел.:    зн             сл                   сн                     рн             рц        нц          ств       ств
выязны, позні	паслаць,  помслівы		посны,   доблесны	міла­- сэрны	сэрца	сонца	прыго- ства	птаства
Ст.-рус.:  скн,    згн,                                                       ¯         ¯   Бел.:            сн       зн			дт ,        тч         ¯                ¯        т           ч		АЛЕ    нязменна ў  спалучэннях  жск,  шск        у  прыметніках,  утвораных  ад геаграфічных  назваў: пражскі ,   чэшскі…
бліснуць,         ціснуць		бразнуць  (бразгаць)	Гумбальт, фарштат	скоч

 

 

&   ВЫКЛЮЧЭННЕ  з  правіла  правапісу  некаторых  спалучэнняў  зычных

У  прыметніках,  утвораных  ад  іншамоўных  слоў, невымоўныя  спалучэнні  пішуцца  нязменна:   аванпостны, фарпостны, кампостны, баластны, кантрастны;   кампактны, кантактны, інфарктны, камплектны; ландшафтны, асфальтны,  дэсантны;   путч .

 

Заданне 16. Раскрыйце дужкі. Замест кропак устаўце, дзе трэба, прапуш­чаную  літару.   Растлумачце  кожную  арфаграму.

 

Скарас..ная маг..страль, ра..чыніць дз(ь?)веры, ра(с,ш)чулі..ца ад сустрэчы, д..са..тны батал(ь,о,ё)н, ”свіс..нуць” грошы, вы(е,я)з..ная віза, кантак..ны тэл..фон, ра..чыс(ь?)ціць с(ь?)це(ш,ж)ку, пра(е,я)з..ны білет, ра(с,ш)чапіць атам, л..йт..нант Шмі..т, зрабіць ро(с,ш)чыну, у(с,ш)чуваць с(а,у)седа, ні(ш,с)чымны боршч, м..лас(э,е)р..ны ўчынак, г.Краншта..т, бліс..нуць  (у)гары, ра(с,ш)чапіць вагоны, зрабіць (на)ўмыс..на, браз..нуць дз(ь?)в..рыма, б..з(ь?)літас..на з(ь?)н..(с,ш)чаць, заслужыць б(е,я)..смер­ц(ь?)е, ра..стр(э,а)ля(н,нн)ы полк, ра..ступі..ца, пераез..ная сваха, бе(з,ь)зямел..е с(е,я)лян, ня(ш,с)час..ны выгл..д, Энгельгар..т, тава­ры(ш,с)кі ўчынак, жалас..лівае дз..ця, н..зайздрос..ны лёс, (с,ш,з)чарнець ад гора, аванпос..ныя пазіцыі, фаршта(д?)т (Уст. прадмесце; пасяленне, якое знаходзіцца па-за межамі горада або крэпасці. Ад ням. Vorstadt), Бран(д?)т, мнагамес..ная кабіна, ра(с,ш)чаплен..е ядра, ра..ставан..е людзей, рас..тапляць с(ь?)нег, (ш,с)чабятан..е птушак, (з,с,ш)часаць кару, ра..станоўка сіл, (ш,с)чыт, (с,ш)чыльна, ра..ставанне с(ь?)негу, (с,ш)чылі­на, помс..лівы чалавек, карціны Рэмбран..та, прыго..ства, ра(з,с,ш)чод­ры..ца, ра..сц(е,я,і)ла..ца, ра..с(ь?)м(е,я)шыць, у(с,ш)чапіць, по(с,ш)чак, (с,ш)ч..мліва, у(з,с,ш)ча­міцца ў (с,ш)чыліну, сэр..ца за(с,ш)ч..мела, ра(з,ш,с)часаць, ра..скуб(с,ь?)ці, (з,с,ш)ч..(с,ш)чаць, бе..з(ь?)м(е,я)стоўны, ра(с,ш)ч..піўся эфір (палка, стол, дрэва, косць), бе..зага(н,нн)ы (’без заган, без недахопаў, бездакорны’), ра..злава..ца, ландшаф..ны, жыць б..звы­(е,я)з..на, дол выма(с,ш)чаны,  заклеіць  ско(т?)чам.

 

ЗАЎВАГА: У ТСБМ (у 5-і т.): расшчапіць пальцы (рукі, кулакі, зубы). Гэта нелагічна, наўрад ці з гэтым можна пагадзіцца. Лагічна: расчапіць. Бо  гэта  дзеянне,  адваротнае  дзеянню  счапіць  або  зачапіць. 

 

ЗАДАННİ  НА   ПАЎТАРЭННЕ   ПРАВАПİСУ   

 

Заданне 17. Выпішыце па парадку ў адзін слупок пад іх    нумарамі словы, у якіх дапушчаны памылкі. У другім слупку выпраўце гэтыя  памылкі.

 

1) сэрцавіна 2) водблеск  // 3) лаўрыят 4) цвясці 5) зацвятаць 6) генеалогія 7) удалячынь 8) удалячыні 9) дробязь 10) зáмяць 11) дрывасек 12) уверцюра

13) галерэя  14) апякун  15) анекдот  16) фельетон  17) наледзь  18) рэпетыцыя  19) імпрэсарыо  20) жоўценькі  21) аператар  22) рэферэндум  23) шэраваты  24) шэравокі

25) радкаваты  26) рэдкаслойны  27) леснічоўка  28) мядзведзяня  29) легенда  30) сувязь  31) погляд  32) святкаванне  33) цяжкаваты  34) ячмень  35) мяккаваты  36) семнаццаць

37) лямантаваць  38) месячны  39) абеліск  40) двухмятровы  41) Бялград  42) генеральны  43) ясакар  44) цалюткі  45) летуценне  46) Пятруся  47) Яраслаў  48) камп’ютэр

 

Заданне 18. Пад лічбай  1  выпішыце па парадку нумары слоў, у  якіх на месцы кропак трэба пісаць а      ;  пад лічбай  2  ― у якіх трэба пісаць я.

1) н..жыццяздольны, 2) д..ўгачаканы, 3) н..д..бразычлівы, 4) жыцц..­сцвярджальны, 5) жыцц..радасны, 6) р..знагалосы, 7) д..браякасны, 8) чыр­в..нашчокі, 9) др..бналессе, 10) мн..гастаночнік, 11) м..вазнаўчы, 12) н..ва­народжаны, 13) шыр..каплечы, 14) п..ўнапраўны, 15) п..ўнаметражны,          16) зб..жжасховішча, 17) мар..заўстойлівы, 18) ільн..завод, 19) зерн..су­шылка, 20) л..гкаматорны, 21) насенн..водства, 22) пол..ахоўны, 23) в..да­лячэбніца, 24) зме..падобны, 25) в..ўнапрадзенне, 26) земл..знаўства,        27) н..д..ўгавечны, 28) В..лікабрытанія, 29) в..лікамучанік, 30) ч..рнаба­роды,  31) В..лга-Данскі  суднаходны  канал,  32) ільн..семя.

 

Заданне 19. Выпішыце па парадку ў адзін слупок пад іх нумарамі словы, у якіх дапушчаны памылкі. У другім слупку выпраўце гэтыя  памылкі.

 

1)    усчэнт 2)  нісчымны 3)    хрэсьбіны 4)    носьбіт 5)    мігцяць 6)    пяшчота 7)    пясчынка 8)    жжаць 9)    грузчык 10) нашчадак

11) падказка 12)  фудбол 13)  усчаць 14) жаніцьба 15) разношчык 16) даследчык 17) шчаслівы 18) касьба 19) маладзьба 20) барадзьбіт

21) баскедбол 22) рэжчык 23) пры  дачцэ 24) апранаесся 25) усчуваць 26) эгзаменатар 27) расшчодрыцца 28) на  утылізацыю 29) аудыёвізуальны 30) не  урэгуляваць

31) разжыцца 32) воіну-ўзбеку 33) аудытар 34) не  ўнікальна 35) двоеўладдзе 36) Прыуралле  37) аўдыенцыя 38) Заўралле 39) Светаслаў 40) пражорлівы

 

Заданне 20. Спішыце словазлучэнні ў левы слупок, справа пера­кладзіце іх на беларускую мову. Падкрэсліце спалучэнні зычных у  перакладзеных  словах,  вусна  растлумачце  іх  правапіс.

 

Непоседливый сын – н..ўрымс(ь,т?)лівы … Беспощадно наказывали – б..злітас(т?)на… Почётная  обязанность —  пачэс(т?)ны  … Капустная  кочерыжка —   …   храпка Действенное  средство —  дзейс(т?)ны  … Совместное  совещание —  …  нарада Балластный  груз  — Разостланный  по  полю  — Страстно  любил  — Контрастный  рисунок  — Собственность  государства  — Устлан  листьем  — Компостная  куча  — Заместитель  по  телевидению —  …  па  …

Форпостная  служба  — Налистник  со  сметаной — Гордый  буревестник  — Жара  немилосердная  — Лестничная  площадка  — Позднее  раскаяние  — Стлался  по  болоту  — Целостное  впечатление  — Выращивание  растений  — Яростная  борьба  — Застланный  скатертью  — Доблестный  труд  — Проложенная  борозда  — Ведомственный  транспорт —

 

&

 

ЗАДАННİ  ДА  ТЭМЫ:   ПРАВАПİС   ПРЫСТАЎНЫХ 

 

Заданне 21. Запішыце прыклады ў слупок, раскрываючы дужкі і ўстаў­ляючы, дзе трэба, прыстаўную (устаўную) літару. Пасля кожнага слова коратка растлумачце наяўнасць або адсутнасць прыстаўнога зычнага ці  галоснага,  як  паказана  ва  ўзоры.

 

Узор:

    

на   імгненне  —  перад  збегам  зычных,  першы  з  якіх  м ;

пад   ільдзінай ― пасля  зычнага  перад збегам зычных, першы  з  якіх л ;

на  льдзіне ― пасля  галоснага  перад  збегам  зычных,  першы  з  якіх л ;

адштурхнуўшыся,   ільдзіна паплыла — пасля знака прыпынку перад збегам  зычных,  першы  з  якіх  л ;

. İльдзіна… — у пачатку  сказа  перад  збегам  зычных, першы  з  якіх  л ;

заржавець — у сярэдзіне слова прыстаўная і не пішацца, адбываецца сцяжэнне  (хаця  СБМ  і  падаé  варыянты  як  норму);

 

увóгуле  —  перад  націскным  ó ;

наóгул  —  выключэнне;

ордэр  —  іншамоўнае  слова;

 

Пад (і)мглой, па(і)мчацца, на(в)укападобны, (в)одбліск, Ля(в)он, (в)указ, (в)опіс, (а)ржаны, (в)успамін, (в)одгулле, (і)льсніцца, (в)оспа, (в)оперны,  (г)армата, (Г)анна, горад (В)Осла, (в)обер-афіцэр, (в)ускапаны, Ла­ры(в)он, Мікалай Мікалаевіч (В)Озераў, (в)ачаняты, (в)осем­дзесят, (в)універсам, (в)успышка, (в)одгалас, (в)астрэйшы, (В)Обаль, (а)мшэлы, (г)этак, (в)орыва, на(в)астрыць, (в)ужовы, (в)обад, (в)удзільна, (в)альховы, (в)аколіца, на(в)окал, (в)унты, (в)успомніць, (В)Ожагаў, г.(В)Ушачы, г.(В)Урэчча, (В)Уолт (В)Уітмен, полем (а)ржаным [(і)ржаным], да(г)этуль, (в)обыск, (в)універсітэт, (в)ураджайны, (в)одсвет, над (і)мшарынай, на(в)аколле, (в)оканне, па (і)ржышчы, поле (і)ржаное [(а)ржаное], па(в)укападобны, атрымаць (і)льготы, Бела(в)ус, паела (і)ржа, шчокі за(і)рдзеліся, конь (і)ржаў, (в)азёрная гладзь, агонь (і)рдзяны, (в)оптыка, пáдае (і)мжа, На(в)ум, за(і)мшэлы пень, слухай (в)ушамі і глядзі (в)ачыма, г.(В)Орша, за(в)ушніцы, (в)узейшы, (в)унія, (в)уé вяроўку, на(в)оддалек, звіць па(в)уціну, (в)астрыё нажа, у (в)ачах, па(в)учынае кодла, (в)одкуп, (в)упраж,  Тадэ(в)уш   Касцюшка,   (в)отчына (гіст.),  (в)отруб’е,  (в)аконны.

 

Заданне 22. Спішыце, устаўляючы замест кропак, дзе трэба, пры­стаўны  (устаўны)  галосны  ці  зычны. Вусна  растлумачце  правапіс  слоў.

 

За..орваць, ..уюн, ..уезд, пры..мчацца, на..одшыбе, вока..мгненна, ..мгненны, ..окаючыя гаворкі, ..Ужгарад, ..ольхі, ..мгла, ..асьміног, у..огуле, ..мжысты, ..окіс, ..этакі, па..ук, ..мжэць, ..мгліцца, ..опера, за ..льнамялкай, пад ..льноцерабілку, ..окрык, на ..льготных умовах, на..удзіць рыбы, да ..лжэвучоных, не ..лгаць, пад ..мшысты дуб, рвануўся ..мгненна, бачыў ..львяня, ..оптам, за ..ржаным палеткам, серп ..ржавы, пад ..ржышчам, пачалося ..ржаўленне, вол ..рвануўся, па..мкнуцца, ..узважыць, ..ода, на..обмацак, На..ум, ..опіум, ..улей, ..умацаванне, ..Омск, ..усце, ..уздэчка, ..Узда,   ..узбудзіць,   ..узбунтаваць,   ..узялок,   ..узгадніць,   трох..осевы.

 

Заданне 23. Адзначце нумары слоў з прыстаўным галосным або зычным.

 

1) амшара; 2) іголка; 3) ілюмінатар; 4) абылгаць; 5) іміграцыя;                6) імгненна; 7) іграць; 8) спадылба; 9) ільготы; 10) васемнаццаць;             11) завуголле; 12) вастрыць; 13) водмель; 14) водны; 15) вобразны;          16) волава;  17) водар.

 

Заданне 24.  Адзначце  нумары  слоў,  у  якіх  дапушчана  памылка.

 

1) з іржавым цвіком; 2) на ільнозавод; 3) з ілжэпрарокам; 4) за ільвіцай;     5) памкнуцца; 6) на іржаўчыну; 7) над льняным полем; 8) замглела неба;   9) вялікія ільготы;  10) дожджык ціха імжыць;  11) хутка ірвануў і паімчаўся.

 

 

&

 

Т Р Ы    Ў М О В Ы    П А Д А Ў Ж Э Н Н Я  :

 падаўжацца  могуць  толькі  9  гукаў:  а) тры  былыя  мяккія,  а  пазней  зацвярдзе­лыя  ў  беларускай  мове  шыпячыя  ж , ч , ш; б)  4  свісцячыя  мяккія   з’,  с’,  дз’,  ц’; в)  2  санорныя  мяккія  л’,  н’;

‚ гэтыя   9  зычных  павінны  быць  у  спалучэнні  з ётам [ j ];

ƒ гэтае   спалучэнне  з  ётам  павінна   быць   у   інтэрвакальным  становішчы   ( г. зн.  паміж   галоснымі )

ƒ                                                                ‚ ƒ   …А  Ж, Ч, Ш;  З’, С’, ДЗ’, Ц’;  Л’, Н’  j   А… Тут  А  –  любы  галосны  гук. Калі  адсутнічае  любая  з  трох  умоў,  то  падаўжэння  не  будзе.  У  іншамоўных  словах  няма  3-х  умоў:  цэлюлоза,  місіянер,  стэлаж…

 

ВЫКЛЮЧЭННЕ   1   з  тэмы  ”ПАДОЎЖАНЫЯ   ЗЫЧНЫЯ ” :

 

Ульяна, İлья, Касьян, Юльян, Кандрацьеў + вытворныя ад іх і ад ліць (Ульянаўск,  İльіч,  İльічоўка,  Касьянавіч,  разальюць,  вылье  і  падобныя )

 

ВЫКЛЮЧЭННЕ   2   з  тэмы  ”ПАДОЎЖАНЫЯ   ЗЫЧНЫЯ ” :

 

1) панна, 2) донна, 3) мадонна, 4) прымадонна, 5) Жанна д’Арк, 6) бела­донна (бат., фарм.), 7) манна (нябесная), 8) бонна (’выхавальніца ў дваран. сем’ях’), 9) дурра (бат.: збож. расліна),  10) мецца-сапрана,  11) Мекка,  12) Ніцца,   13) Вінніца, 14) ванна

 

Заданне 25. Растлумачце фанетычнае падаўжэнне зычных ці яго  адсут­насць  наяўнасцю  або  адсутнасцю  трох  умоў  падаўжэння.

 

Смецце, сырасцю, асенні, адкрыццю, трысцё, паддацца, Сібір’ю, чэсцю, здароўем, паняцце, радасцю, гама, палоззе, здарэнне, бонна, выйсце, забеспячэнне, рассакрэціць, калекцыя, гуллівы, мадонна, вя­селле, суфікс, ракой Об’ю, збожжа, шасцюдзесяццю сямю,  расстацца, Мекка,  панна, прымадонна, İльічоўка, ураганны, Ульянаўка, г. Усурыйск, Ме­лання,  Закаўказзе,  выльецца,  чуллівы,  Запарожжа,  келля. 

 

Заданне 26. Перакладзіце на беларускую мову. Вусна растлумачце наяўнасць  або  адсутнасць  падаўжэння  зычных.

 

1)    понятие 2)    жильё 3)    зальёт 4)    богатство 5)    Обью 6)    трасса 7)    листья 8)    кассир 9)    раздолье  10) вытьё  11) коренной

1)    мягкий 2)    обличье 3)    потолком 4)    связью 5)    гусем 6)    медью 7)    свадьба 8)    Ильич 9)    мазью 10) сучья 11) коммунар

1)    колья 2)  Илья 3)  чувство 4)  масса 5)  затмение 6)  подножье 7)  тонна 8)  судья 9)  ванна 10) Касьян 11) семенной

1)    аттракцион 2)    столетие 3)    коллектив 4) пятьюдесятью 5) молодёжью 6) разоружение 7) грипп 8) уголья 9) безземелье 10) поддувало 11) Ульяна

1) теннис 2) заботиться 3) шитьё 4) массаж  5) каменья  6) россыпь 7) костью 8) пугаются 9) отдаться 10) перелью 11) Полесье

 

Заданне 27. Выпішыце па парадку пад іх нумарамі словы, у якіх ёсць фанетычнае падаўжэнне зычнага. Словы з марфалагічным падва­еннем  зычнага  на  стыку  марфем   не  выпісвайце.

 

1) бя..со..ніца, 2) прагра..ма, 3) Пале..се, 4) ажы..цяўляць, 5) ма..савы, 6) рэжы..сёр, 7) гу..лівасць, 8) шыр..ю, 9) каме..ны, 10) кало..на, 11) бя..­спрэчна,  12) бя..сэнсіца, 13) прэ..са, 14) ка..ліграфічны, 15) гру..па,          16) а..тэстат, 17) ба..лада, 18) водгу..ле, 19) мя..каваты, 20) прадчува..не, 21) па..данства, 22) надзё..ны,  23) разво..дзе,  24) се..сія, 25) ра..злава..ца,  26) свежас..цю.

 

 

&

 

1. ЗМЯКЧАЛЬНЫ МЯККİ  ЗНАК пішацца пасля мяккіх зычных:

 

1) на канцы слоў:  столь, лось, алень, знаходзь;

2) у сярэдзіне пасля мяккіх перад цвёрдымі, а пасля [л'], [н'] ― і перад цвёрдымі, і перад мяккімі зычнымі:  вольны, пісьмовы; ельнік, яблынькі;

3) у сярэдзіне перад мяккімі зычнымі, калі пры змене слова ці падборы аднакаранёвага наступны мяккі змяняецца на цвёрды: пісьменнік ― пісьмо,  возьме ― возьмуць.

 

Запомніць! Мяккі знак не пішацца ў словах іншы, меншы і ўтвораных ад іх, а таксама пасля мяккіх свісцячых [з '], [с '], [дз '], [ц ']  перад мяккімі, калі пры змене слова ці падборы аднакаранёвага наступны мяккі не змяняецца на цвёрды (або абодва мяккія змяняюцца на цвёрдыя): усмешка ― (у[с']мешка), цвёрды ― [ц']вёр­ды, змена ― [з']мена,  дзвесце ― [дз']ве[с']це (абодва мяккія змяняюцца на цвёрдыя: два),  збіраць ― [з']бiраць (абодва  змяняюцца  на  цвёрдыя:  збор). 

[ Гл.  у  тэме  ”ФАНЕТЫКА” трэці  від  асіміляцыі ― 3    Асіміляцыю па  цвёрдасці / мяккасці ].

 

4) у  граматычных  формах:

 

а) у  дзеясловах  загаднага  ладу

• перад канчаткам -ма ў 1-й асобе мн. л.: гляньма, кіньма, сядзьма ;
• перад постфіксам -це ў 2-й асобе мн. л.: гляньце, кіньце, сядзьце ;
• перад постфіксам -ся ў 2-й асобе мн. л.: застанься, кінься, прыгледзься;

 

б) у назоўніках перад канчаткам -мі ў Т. скл. мн. л. : коньмі, грудзьмі, слязьмі;

 

в) у назоўніках перад суфіксам -чык, калі слова без гэтага суфікса канчаецца на мяккі знак: камень ― каменьчык, грэбень ― грабеньчык;

 

г) у назоўніках пасля мяккага -н- перад суфіксам -к-: вішанька, песенька  (параўн.  з  Р. скл.  мн. л.:  вішань,  песень);

 

д) у прыметніках перад суфіксам -ск- , калі яны ўтвораны ад назваў месяцаў на -нь і ў слове восеньскі, а таксама ад кітайскіх геагр. назваў: студзеньскі, снежаньскі…; цянь-шаньскі, пнампеньскі, чаньчуньскі,  цяньцзіньскі;

 

е) у прыметніках у суфіксах -еньк-, эньк-, -аньк-: ціхенькі, добранькі, свежанькі;

 

ё) у лічэбніках: пяцьдзесят, шэсцьдзесят, пяцьсот, шэсцьсот, дзевяцьсот;

 

ж) у  прыслоўі  ледзьве  (праверачнае:  ледзь);

 

з) у прыслоўях і займенніках у постфіксе -сьці: дзесьці, кудысьці, якісьці,  хтосьці…  (праверачныя:  дзесь,  кудысь,  якісь…).

 

2. РАЗДЗЯЛЯЛЬНЫ МЯККİ  ЗНАК  пішацца  пасля  мяккіх  зычных  перад  і [ jі],  е [ jэ],  ё [ jо],  ю [ jу],  я [ jа] пры раздзельным іх вы­маў­ленні:  кампаньён,  ласьён,  манпансье,  парцье,  мільянер,  льючы.

 

3. АПОСТРАФ пішацца пасля   цвёрдых   зычных  перад

і [ jі],  е [ jэ],  ё [ jо],  ю [ jу],  я [ jа]  пры  раздзельным  іх  вымаўленні: 

пад’есці,  кап’ё,  камп’ютэр,  бур’ян,  сузор’і,  двух’ярусны.

 

Выключэнне: прыставачны [з] становіцца мяккім пад уплывам суседняга мяккага [ j ]: раз’яднацца ― ра[з' jа]днацца, аналагічна раз’ехац­ца,  раз’юшаны  і  пад.

Þ У беларускай мове, у адрозненне ад рускай, на канцы слоў і ў сярэдзіне перад [ jі], [ jэ], [ jо], [ jу], [ jа] губныя зычныя [б], [п], [м], [ф], [в], [ў] зацвярдзелі, таму пры раздзельным вымаўленні пасля іх пішацца апостраф, а не мяккі знак: голуб, б’ю, накіп, п’ю, восем, сям’я, верф,  верф’ю,  інтэрв’ю.  Пасля  ў  апостраф  не  пішацца:  здароўе.

 

 

Заданне 28. Спішыце ў 2 слупкі, раскрываючы дужкі і замест кропак устаўляючы, дзе трэба, мяккі знак або апостраф. Растлумачце іх правапіс.

 

Абедз..ве, аб..ектыў, аген..чык, агледз..це, адсун..це, ад..я(з,ж)джаць, (А,а)ляб..еў, ал..янс, апен..ка, Аршан..шчына, ацес..лівы, балон..чык, бара(ц,дз)..біт, барэл..еф, бац..вінне, без..языкі, біл..ярд, брыл..янт, бу(дз,ц)..це, бул..ён, бур..ян, б(я,е)зрыб..е, вагон..чык, вал..ер, вар..іраваць, вар..яцтва, вас..міног, вас..м..ю, верф.., В..(я,е)тнам, вішан..ка, воз..ме, во­с(я,е)н..скі, вын(е,я)н..чыць, высып..це, грудз..мі, д..(а,А)ртан..ян, дз..веры, дз..вес..це, дзец..мі, дз..мухавец, дурнап..ян, у дзядз..кі, жані(дз,ц)..бе, жнів(я,е)н..скі, ж(а,э)н..(-)шэнь, забу(ц,дз)ьце, завес..це, засып..це, зац..мен..не, зачарсц..вець, збуц..велы, з..вес..ся, здран..ц..вець, зімо(в,ў,ь)е, з..мен..шыць, зрэб..е, з..ява, з..ялчэць, ін..екцыя, інт(а,э)рв..ю, інт(а,э)р..ер, ін..шы, камен..чык, камп..ют(а,э)р, каму(с..ці), Кандрац..еў, канф(е,і)­ранс..е, кан..ён, кан..як, кан..юнктура, кап..ё, кар..ер, кар..ерыст, карэн..чык, касц..мі, у ка(с,з)..бе,  кастан..еты, не квап..ся, кімс..ці, кін..шчык, кін..ма, кін..ся, Кліменц..еў, кон..скі, кон..мі, кон..чык, куп..ярэз, кур..ер, лас..ён, ледз..в(і,е), ліс..ц..е, любан..скі, мадз..яры, к маладос..ці, малакро(в,ў)..е, малац..бітны, мас..ніч(а,ы)на, мен..шас..ць, мен..шы, міл..ярд, міл..янер, мыш..як, надз..мецца, надлоб..е, наладз..це, нáсып.., нян..чыць, Об..ю, павіл..ён, пагало(ў,в)..е, пад..езд, падз..ме, пазнáн..скі, памян..шэн..не, парц..е, пац..вельвацца, п..едэстал, перамен..ваць, перамір..е, перасып..це, пер..е, п..еса, песен..ка, пнам(-?)пен..скі, прамен..чык, про(с,з)..біт, к про(с,з)..бе, у проц..ме, прыхо(ц,дз)..це, п..я(в,ў)ка, разан..скі, раз..вес..це, раз..юша(н,нн)ы, раз..бяр, раз..(е,я)днаць, рамен..чык, россып.., сала(в,ў)..і, саф..ян, с..вежас..ц..ю, с(я,е)м..сот, Сібір..ю, скон..чыць, соц(я,е)н..ка, Соф..я, струмен..чык, студз(е,я)н..скі, с..ціплас..ці, суб..(я,е)ктыўны, сур..ёзны, сядз..ма, ся(дз,ц)..це, тайван..скі, трох..ярус(т)ны, увас..м(е,я)­рых, удз..вюх, узакон..ваць, уз..ехаць, узмор..е, ус..міхацца, фельд..егер, Хадос..чын, хрэ(з,с)..б(е,і)ны, ц..віль, ц..віцен..не, ц..мя(нн,н)ы, цян..цзін..­скі, цян..(-?)шан..скі, чаго(с..ці), чаму(с..ці), чан..чун..скі, (ч,Ч)эрв(я,е)н..скі раён, шмат..ярусны, штос..ці, шчас..лівы, шчаў..е, шыфан..ер, экстэр..ер.

 

Заданне 29. Выпішыце па парадку нумары слоў, у якіх трэба ўставіць  мяккі  знак.

 

1) кан..юнктывіт, 2) апен..кі, 3) в..етнамец, 4) падмен..ваць, 5) пра­васлаў..е, 6) прэм..ера, 7) выходз..ма, 8) заходз..це, 9) прэм..ер-міністр,    10) пяцібор..е, 11) прэс-пап..е, 12) нян..чыцца, 13) немнагаслоў..е,            14) паўшар..е, 15) зган..біць, 16) медз..ведзяня, 17) малац..біт, 18) сем..дзе­сят, 19) кудыс..ці, 20) чамадан..чык, 21) мен..шынство, 22) піс..меннасць, 23) нос..біт, 24) фантан..чык, 25) камен..чык, 26) сляз..мі, 27) ранц..е,         28) сен..ёр,  29) бракан..ер,  30) п..едэстал, 31) куп..істы, 32) кур..ёзны,     33) парц..еры,  34) пас..янс,  35) сем..янін.

 

 

 

&

 

 

Пасля   зацвярдзелых   Ж, Ш, ДЖ, Ч, Р, Ц і  пасля   Д, Т

не  пішуцца

Е, Ё, Ю, Я, İ, Ь

 

 

&

У беларускай мове перад ь, перад і, е, ё, ю, я і перад мяккім в'              д змяняецца на [дз' ] (з’ява называецца дзеканнем), а т змяняецца на [ц' ] (з’ява цекання). Гэта адлюстроўваецца і на пісьме: медны ― медзь; рот ― у  роце,  род ― у  родзе;  два ― дзве,  дзверы,  Дзвіна,  Мацвей,  подзвіг.

Дзекання  і  цекання  не  адбываецца   1) у  іншамоўных  словах:  дэкан, тэатр, атэстат, тэарэма, латынь; ВЫКЛЮЧЭННЕ з іншамоўных слоў: дзюна, бардзюр, арцель, цюль, цір, уверцюра, мініяцюра, эцюд, нацюрморт, лацінскі, цітла, дзюшэс,  цюркскі; 2) у беларускіх словах у суфіксальным т:  бітве, клятве, таварыстве,       у Літве (але: ліцвін). Але адбываецца перад суфіксамі -ін-, -ір-, -ёр-, -еец-,        -ейск-, -ік-, -ірав-: каранцін, плаціна, брыгадзір, дэзерцір, акцёр, каскадзёр, індзеец, пуцеец, іудзейскі, судзейскі, садзік, білецік, квадрацік,  камандзіраваць,  карэкціраваць,  рэпеціраваць. Заўвага. Ва ўласных іншамоўных назвах дз, ц або д, т пішуцца ў адпаведнасці з традыцыяй вымаўлення і пісьма: Ч. Дзікенс, Д. Дзідро,  Гаіці, Цюмень, але: Д. Дэфо, Артэк, Атэла, Дэтройт, Одэр, Тэгеран і г. д.

 

Заданне  30. Перакладзіце на беларускую мову. Вусна растлумач­це   наяўнасць  або  адсутнасць  дзекання,  цекання.

 

1  варыянт	2  варыянт	3  варыянт	4  варыянт
1)  фонетика 2)  этюдник 3)  студент 4)  на  старте 5)  индеец 6)  тираж 7)  диктор 8)  антенна 9)  командировка 10) телеграмма	1)     грамматика 2)     в  ракете 3)     динамо 4)     увертюра 5)     на  заборе 6)     аттестат 7)     динамит 8)     латинский 9)     возбудить 10) термометр	1)   на  флоте 2)   десант 3)   в  порту 4)   гвардейский 5)   мундир 6)   телескоп 7)   термос 8)   деталь 9)   Матвей 10) дискотека	1)   цветение 2)   дизель 3)   в  винограде 4)   кратер 5)   в огороде 6)   фантастика 7)   билетёр 8)   в  посуде 9)   литвинка 10) в  компоте

 

 

 

Заданне 31. Спішыце, раскрываючы дужкі і ўстаўляючы патрэбныя  літары.  Коратка  растлумачце  іх  правапіс.

 

У (д,Д)зень (н,Н)астаўніка, эпоха (а,А)светніцтва, (н,Н)адзвычайны і (п,П)аўнамоцны (п,П)асол, (б,Б)ерталетава соль, (п,П)аўночны (п,П)олюс, (д,Д)авыд-(г,Г)арадок, (э,Э)поха (а,А)драджэння, (з,З)аходняя (Я,Е)ўропа, (м,М)лечны (ш,Ш)лях, (в,В)ялікая (м,М)ядзведзіца, (п,П)(я,е)трусёва дачка, (к,К)рапівоўская творчая манера, (п,П)аўночны (к,К)аўказ, (п,П)о­ла(т,ч)чына, (н,Н)асовічаў слоўнік, (д,Д)амоклаў меч, гінулі за (б,Б)ацькаў­шчыну, (к,К)оласаўская стыпендыя, (ш,Ш)амякінскі стыль, (б,Б)рылёўскія мін(еа,ія)цюры, (б,Б)агдановічавы вершы, (н,Н)апал(ео,іё)наўская тактыка, (н,Н)обелеўская прэмія, (с,С)карынаўскія чытанні, (а,А)хілесава пята, (Г,г)ордзіеў вузел, (с,С)таршыня (п,П)рэзіды(у,ў)ма (в,В)ярхоўнага (с,С)авета (р,Р)эспублікі Беларусь, (м,М)іністэрства (а,А)дукацыі і (н,Н)авукі (р,Р)эспублікі Беларусь, (у,У)ша(т,ч)чына, (а,А)дамаў яблык [’кадык’], (л,Л)юбл(е,і)нская (у,У)нія, (Г,г)рамадзянская вайна, (в,В)ялікая (а,А)йчы(н,н­н)ая (в,В)айна, (а,А)нтонаў агонь [’гангрэна’], вёска (к,К)нязева (с,С)яло, унучка (у,У)с(е,я)слава (ч,Ч)арадзея, (м,М)алая (м,М)ядзведзіца, выдавецтва ”(н,Н)ародная (а,А)света”, (р,Р)ычард (л,Л)ьвінае (с,С)эрца, казка ”(з,З)алаты (к,К)лючык(”?), або (”?)(п,П)ры­годы (б,Б)ураціна”, (м,М)інчане, (в,В)і(дзь,ць)бічы, (в,В)іц(е,я)бчукі, (п,П)олац­кае (к,К)няства, (у,У)станова (а,А)дукацыі ”Віцебскі (д,Д)зяржаўны (у,У)нівер­сітэт (і,İ)мя П.М.Машэрава”, камедыя ”(і,İ)дылія(”?), або (”?)(с,С)ялянка”, (з,З)аходне-(с,С)ібірская нізіна, (б,Б)лізкі (ў,У)сход, (м,М)інскае ўзвышша, (м,М)інскія вуліцы, вецер з (п,П)оўдня, едзем адпачываць на (п,П)оўдзень, (п,П)рыморскі (к,К)рай, (с,С)карынаўскае (с,С)вята, (п,П)арыжская (к,К)амуна, заключылі (б,Б)рэсцкі (м,М)ір, свята ў (д,Д)оме (л,Л)ітаратараў, у (д,Д)оме (в,В)етэранаў, у (л,Л)ядовым (п,П)алацы, у (п,П)алацы (с,С)порту, (о,О)рдэн (п,П)рацоўнага (ч,Ч)ырвонага (с,С)цяга, (о,О)рдэн (с,С)лавы       II (с,С)тупені, (д,Д)ругая (с,С)усветная (в,В)айна, (п,П)ляц (в,В)олі, (б,Б)елавежская (п,П)ушча, стыл(ю,я) (р,Р)энесанс(у,а), (э,Э)поха (р,Р)энесанс(у,а), (с,С)ізіфава (п,П)раца, (к,К)аінава пячаць (кляймо), (а,А)рыядніна ніць, (а,А)ўгіевы стайні, народы (у,У)сходу, краіны (з,З)ахаду, (т,Т)антáлавы пакуты [мукі], (н,Н)ародны (п,П)аэт [(п,П)ісь­меннік], (м,М)ележаўскія (У,ў)рачыстасці, (к,К)оласаўская трылогія, прыедзем на (в,В)ялікдзень, святкавалі (к,К)аляды, г. (в,В)ялікія (л,Л)укі, (к,К)андыдат (ф,Ф)ілалагічных навук, (с,С)аюз (п,П)ісьменнікаў, вядомы (п,П)ушкініст, (н,Н)аднёманскія прасторы, (а,А)кадэмія мастацтваў, (т,Т)урава-(п,П)інскае (к,К)няства, (г,Г)анаровая (г,Г)рамата, (г,Г)омель­скія школы,  (т,Т)ыдзень (ц,Ц)ацкі, (б,Б)ыкаўскі пейзаж, (м,М)ележаўская мова, (м,М)іністр (з,З)амежных спраў, (м,М)іністэрства (а,А)дукацыі, сучасныя (з,З)ёлкіны і (г,Г)арлахвацкія, (б,Б)ярэзінскія краявіды, (н,Н)ямеччына, (б,Б)елавежскія лясы, (у,У)сходняя Сібір, (ц,Ц)юменская нафта, (п,П)алескія раўніны, (р,Р)ыжскія завулкі, (г,Г)рузінскі каньяк, (т,Т)аварыства (б,Б)еларускай мовы, (г,Г)рынвіцкі мерыдыян, (к,К)ансты­туцыйны (с,С)уд, (д,Д)ошка (г,Г)онару, (б,Б)аркулабаўскі летапіс, фанабэрысты (д,Д)онжуан, (л,Л)ітоўская метрыка, (г,Г)ном, (э,Э)льф і (ф,Ф)ея, позняе (б,Б)арока, (т,Т)ураўскае (е,Е)вангелле, (б,Б)іблія, (е,Е)вангелле, (р,Р)акаўскі рынак, (с,С)татут (в,В)ялікага (к,К)няства (л,Л)ітоўскага, (к,К)аменны век, (т,Т)раццякоўская (г,Г)алерэя, (ф,Ф)ароскі маяк, (б,Б)уда-(к,К)ашалёўскія лясы, (э,Э)нцыклапедыя (л,Л)ітаратуры і (м,М)астацтва Беларусі, (ч,Ч)ырвоная (к,К)ніга Беларусі, (п,П)алярная зорка, (д,Д)зяржава (к,К)іеўская (р,Р)усь, (в,В)іцебскія ваколіцы, заняпад (з,З)алатой  (а,А)рды,  жвавы  (п,П)егас,  (г,Г)ранавітая  палата.

9 (м,М)ая — (д,Д)зень (п,П)ерамогі; (з,З)аслужаны (д,Д)зеяч (н,Н)авукі (д,Д)октар (ф,Ф)ілалагічных (н,Н)авук (п,П)рафесар Ф.М. Ян­коўскі. Закончыў (г,Г)омельскую сярэднюю школу № 26. ААН — (а,А)рга­нізацыя (а,А)б’яднаных (н,Н)ацый; (а,А)кадэмія (н,Н)авук (б,Б)еларусі цяпер пера(і,й)менавана ў (н,Н)ацыянальную (а,А)кадэмію (н,Н)авук (р,Р)эспублікі Беларусь. Штотыднёвік ЛіМ — гэта ”(л,Л)ітаратура і (м,М)астацтва”.  Ля  помніка — (в,В)ечны  (а,А)гонь.  

 

 

Заданне 32. У левы слупок запішыце назоўнікі, у правым    коратка  растлумачце  іх  напісанне.

 

З Л İ Т Н А :   1. Радыёхвалі, радыёкамітэт, фотаздымак, фотако­пія, фотакартка, фатаграфія, авіябаза, аэрафлот, мікраклімат, аграбіялогія, кінафестываль, гросмай­стар, аэрафотапрыбор, веласпорт, матацыкл, мотакрос, спортлато, контррэвалюцыя, контр­удар,  контрмеры,  гофмаршал,  хлорвініл.   2. Жывёлагадоўля, торфабрыкет, вадасховішча, вуглездабыча,   холадакамбінат,   золатаздабыча.   3.  БелТА,  БелАМ,  Днепрагэс,  Дзяржюрвыдавецтва.   4. Мíргарад, Ноўгарад, Звянíгарад, Слаўгарад, Івангорад, Светлагорск, Магнітагорск, Зелена­градск,   Петраград,   Пецярбург.             5. Дзяржыдрэва,  дзяржыморда,  верціхвостка,  Вернідуб,  Пакацігарошак, сарвігалава, скапідом, гарыцвет, балігалоў;  але: перакаці-поле, узвей Æ -  вецер,  Гуляй           Æ- поле.   6. Паўяблыка, паўметра, паўвярсты, паўкапы; але: паў-Беларусі,  паў-Сібіры,  паў-Віцебска… 7.  Наваполацк, Навазыбкаў, Наваельня, Навабеліца, Новасібірск, Новарасійск, Новабарысаў, Стараба­рысаў;  але:  Стара-Канстанцінаў, Нова-Вязнікі і некаторыя  іншыя. (Няма  тут  парадку)   П Р А З    З Л У Ч О К :     1. Жар  Æ-птушка, сон  Æ-трава, папараць Æ- кветка, ге­нерал Æ -лейтэнант,  прэм’ер Æ -міністр.   2. Унтэр-афіцэр, лейб-гвардыя, экс-чэмпіён,  экс-прэ­зідэнт, контр-адмірал, штаб-кватэра, віцэ-прэзі­дэнт.   3. Кілават-гадзіна, самалёта-вылет, грам-атам, электрон-вольт, чалавека-дзень, кілаграм-сіла,  койка-дзень, тона-кіламетр;   але:  працадзень.   4.  Норд-ост,   норд-вест,   зюйд-ост,  зюйд-вест.   5. Мамін-Сібірак, Міклуха-Маклай, Дунін-Марцін­кевіч,  Бялыніцкі-Біруля,  Жаліó-Кюры,  Салты­коў-Шчадрын; але: Васка да Гама, Лопэ дэ  Вега...   6. Рыо-дэ-Жанейра, Растоў-на-Доне, Нікалаеўск-на-Амуры,  Франкфурт-на-Одэры.     7. Порт-Артур, Сан-Францыска, Ісык-Куль, Улан-Удэ, Буда-Кашалёва, Давыд-Гарадок, Санкт-Пецярбург, Лос-Áнджэлес, Ост-Індыя, Гусь-Хрустальны, Петрапаўлаўск-Камчацкі; але: Індакітай,  Чэхаславакія.   8. Усць-Абакан,  Усць-Каменагорск,  Ніжне-Амурскі, Верхне-Ангарск, Верх-İльмень; але: Верхнядзвінск.   9. Дзвіна-рака, Князь-возера; хлапчук-гарэза, баба-яга, хата-чытальня, вагон-рэстаран, дзяўчына-красуня,  рабочы-латыш, дуб-волат, лён-даўгу­нец; але: рака Дзвіна, возера Свіцязь, красуня дзяўчына, герой горад, мільянер калгас, волат  дуб. (З двума агульнымі назоўнікамі спрэчны момант)   10.  Хлеб-соль,   шляхі-дарогі,  гусі-лебедзі.   А С О Б Н А :   Справа  справай,  работа  работай, гульня  гульнёй. Усё ўсякае;  раз за разам, час ад часу, дзень у дзень,    з  дня  ў  дзень,  адзін  у  адзін,  слова  ў  слова…

Заданне 33.  Адзначце нумары назоўнікаў, якія пішуцца праз  злучок.

 

Варыянт  1   1)    паў/лугавіны 2)    экс/чэмпіён 3)    што/месяц 4)    зубра/пітомнік 5)    палі/тэхнікум 6)    меда/варня 7)    проціва/газ 8)    чая/піцце 9)    шкла/посуд 10)   жыцце/апісанне 11)   паў/участка 12)   раз/у/раз 13)   стоп/кран 14)   Адыс/Абеба 15)   Улан/Батар 16)   Ла/Манш 17)   коне/завод 18)   Бонч/Бруевіч 19)   Леанарда/да/Вінчы 20)   Бяла/Падляска

Варыянт  2   1)    што/тыднёва 2)    контр/ідэя 3)    Пяці/горск 4)    Сямі/палацінск 5)    мёда/варэнне 6)      чае/апрацоўка 7)      шкло/кераміка 8)      нова/будоўля 9)      перш/на/перш 10)   паў/абарот 11)   след/у/след 12)   плакун/трава 13)   праграма/мінімум 14)   бліц/турнір 15)   каза/дзераза 16)   блок/схема 17)   Доўнар/Запольскі 18)   віцэ/канцлер 19)   Гі/дэ/Мапасан 20)   бія/цыкл

 

 

 

Заданне 34. Запішыце  прыметнікі ў левы слупок злітна, праз злучок  ці  асобна.  У  правым  растлумачце  іх  напісанне  па  ўзоры:

 

1) светла- зялёныя палеткі     2)  нізкааплатны             3)  глыбòкапаважáны         4) граматычна   правільны 5) Паўднёва- Афрыканская Рэспубліка     6) паўднёваафрыканскія землі     7)  валгадонск і     8) цянь- шаньск і  рэгіён       9)  пры будакашалёўск ія  краявіды       10) жуль- вернаў/скія прыгоды   11)  паўночна- ўсходні накі­рунак   12) старажытнагрэчаск і алфавіт

адценне колеру; утворана ад светлы і зялёны (ад  раўнапраўных  паняццяў);    =  і   у базе ― галоўны і залежны кампаненты     з  падпарадкавальнай  сувяззю:                                      r нізкая аплата; утворана складана-суфік­сальным  спосабам r утворана ад глыбока паважаны спосабам чыстага  словаскладання, без злучальнай галоснай;  абазначае  адно  паняцце     абазначае  два  самастойныя  паняцці складаныя прыметнікі з першай часткай усходне-, заходне-, паўднёва-, паўночна-       ў  складзе  геаграфічнай  назвы   гл.  пункт  2:  ад  галоўнага  і  залежнага r кампанентаў  Паўднёвая  Афрыка + суфікс     суфіксальнае  ўтварэнне ад Валгадонск ― ад складанага  назоўніка,  які  пішацца  злітна     суфіксальнае  ўтварэнне ад Цянь- Шань ― ад складанага  назоўніка,  які  пішацца  праз злучок   ад Буда- Кашалёва ― ад складанага ўлас­нага назоўніка, які пішацца праз злучок, але ёсць прыстаўка (утворана прыставачна-суфіксальным  спосабам)   суфіксальнае ўтварэнне ад імя і прозвішча Жуль Верн   напрамкі  свету (гл. таксама  пункт 1 )   ад галоўнага і залежнага кампанентаў з падпарадкавальнай сувяззю старажытныя Грэцыя

 

 

1) агніста/чырвоны  ўсход 2) вечна/зялёны  ўбор 3) добра/падрыхтаваны  ўрок 4) народна/дэмакратычны  лад 5) мала/вядомы  верш 6) высока/таленавіты  журналіст 7) вузка/калейная  чыгунка 8) незвычайна/прыгожы  край 9) усходне/славянская  мова 10) заходне/еўрапейскі  Рэнесанс 11) Заходне/Сібірская  нізіна 12) заходне/сібірскія  лясы 13) пры/чарна/морскі  клімат 14) буда/кашалёўскія  дарогі 15) пры/давыд/гарадоцкія ўзгоркі 31) чыста/вымытая  сарочка 32) стылістычна/нейтральная лексіка 33) давыд/гарадоцкія  краявіды 34) высака/якасны  адбор 35) дзівосна/багаты  ўраджай 36) ціха/плынны  ручэй 37) паўднёва/славянскі  народ 38) доўга/чаканы  госць 39) пярэдне/баковы  кавалак

16) İвана/Франкоўскі  раён        17) леў/талстоўскі  матыў 18) стара/славянскія  літары 19) светла/каштанавыя  валасы 20) бледна/жоўтае  адзенне 21) руса/валосы  хлопец 22) паўднёва/заходні  вецер 23) глыбака/думны  позірк 24) густа/населены  пункт 25) белÆ/чырвона/белы  сцяг 26) хутка/цечная  аперацыя 27) добра/прадуманае  рашэнне 28) добра/ўпарадкаваная кватэра 29) мала/выразны  малюнак 30) адмыслова/зробленая  рэч 40) сто/гадовы  дзед 41) шмат/павярховы  дом 42) івана/франкоўскія  палі 43) маладзёжна/будаўнічы атрад 44) смугла/твары  юнак 45) літаратурна/мастацкі часопіс 46) горна/алтайскі  луг 47) за/ісык/кульскія  прасторы 48) снежна/белае  покрыва

 

Заданне 35. Запішыце складаныя прыметнікі і назоўнікі разам, асобна  ці  праз  злучок.  Вусна  растлумачце  іх  правапіс.

 

Агра/тэхніка, аўта/пілот, высока/адукаваны, вышэй/пералічаныя,  грунтоўна/прадуманы, гуслі/самаграі, дзівосна/прыгожы, думкі/мары, заходне/германскі, зюйд/вест, кілаграм/калорыя, кіна/кадр, кіна/канцэрт, кіселе/падобны, класава/варожы, кола/гусенічны, коне/завод, конна/ гвардзеец, конна/спартыўны, контр/адмірал, контр/атака, контр/манеўр, контр/меры, контр/разведка, корма/ўборачны, культурна/масавы, культ/масавы, купля/продаж, крытыка/бібліяграфічны, крэйсер/авіяносец, лева/бярэжжа, лева/бярэжная, легка/вагавы, леса/тэхнічны, лёгка/маторны, лёгка/ўзброены, лёгка/ўспрыняты, ліберальна/манархічны, мала/вопытны,  мала/габарытны, мала/дасведчаны, малочна/кансервавы, малочна/кіслы, малочна/таварны, малочна/мясны, масла/завод, матч/турнір, мед/санбат, мела/драма, макра/космас, мікра/раён, міні/ансамбль, мота/дром, мота/лодка, мяса/малочны, мяса/прадукты, мяса/раслінны, навукова/ абгрунтаваны, навукова/папулярны, народа/насельніцтва, народа/ўладдзе, народна/гаспадарчы, народна/дэмакратычны, обер/пракурор, обер/яфрэй­тар, паліт/эмігрант, паў/акна, паўднёва/афрыканскі, паў/Мінска, празры­ста/сіні, праца/дзень, прэс/канферэнцыя, псеўда/навуковы, пяці/сот/кі­ламетровы, радыё/тэлеграма, сама/адвод, свежа/марожаны, складана/ска­рочаны,  сон/трава,  стара/дарожскі,  трох/павярховы,  экс/міністр.

 

Заданне 36. Выпішыце па парадку нумары слоў, пры ўтварэнні  прыметнікаў  ад  якіх  суфік­с  -ск-  захоўваецца  (не  змяняецца  на  -цк- ).

 

1) Добруш, 2) Слаўгарад, 3) Пухавічы, 4) Гарадок, 5) Глыбокае,          6) узбек, 7) калмык, 8) рыбак, 9) славак, 10) казак, 11) казах, 12) салдат,   13) Кранштат, 14) Пецярбург, 15) сакавік, 16) універсітэт, 17) Брэст,        18) Фінляндыя,  19) гігант,  20) паляшук,  21) Свіслач,  22) прапагандыст.

 

 

Заданне 37. Падбярыце 10 прыкладаў на першую схему пад умоўнай  назвай ЦёТаЧКа  і  па  2 – 3  прыклады ― на  астатнія  схемы.

 

1) Ц                                        2) С + СК  =  СК   (адбываецца  сцяжэнне СС )

Т        +  СК   =  ЦК          3)  Д + СК  =  Д СК  (каранёвае  Д  захоўваецца)

Ч         + СТВ  =  ЦТВ     

К                                         

4)   Г                         Г  СК

К                         К СК

Х         + СК  =  Х СК          (каранёвы  зычны

З                          З СК          застаецца  нязменным)

Ж                        ЖСК

Ш                       ШСК

УЗОР:  Кравец  ®  кравецкі;  свет  ®  свецкі  (правіла  ”ЦёТаЧКі ” )

 

Гарадок  ®  гарадоцкі (аснова  на  к,  славянская  геаграфічная назва);  

эвенк  ®  эвенкскі  ( аснова  на  к,  неславянская  назва  нацыя­нальнасці).    

 

 

Заданне 38. Адзначце нумары слоў з нечлянімай асновай. Якія  з  адзначаных  слоў  з’яўляюцца  вытворнымі ?

 

1) журнал, 2) ганарыцца, 3) будынак, 4) каменне, 5) КамАЗ, 6) рулет, 7)  голуб,  8)  хутка,  9)  здароўе,  10)  язда,  11)  фіксаж,  12)  ЦУМ.

 

Заданне  39.  Адзначце  нумары  слоў,  якія  не  маюць  канчаткаў.

 

1) імкліва, 2) пехатой, 3) змарыўся, 4) паціху, 5) уверсе, 6) Байкал,           7) Лавуазье, 8) побач, 9) узлесак, 10) стрыгся, 11) захапляцца, 12) смею­чыся, 13) загаворваць, 14) прабел, 15) лесавік, 16) (ён) весел, 17) кашпо,  18) позна, 19) пакрыўдзіўся, 20) насілу, 21) непазнавальна, 22) узгорак,   23) узмацніўшыся, 24) паліто, 25) некуды, 26) заіскрыцца (інф.), 27)  дзьму­хавец,  28) усміхаешся.

Заданне 40. Выпішыце словы з нулявым канчаткам і падзяліце іх  на  марфемы.

 

1) спрадвеку, 2) насып, 3) трубаўкладчык, 4) дагледжанасць, 5) далеч, 6) заціхаць, 7) рыхтаваўся, 8) БАМ,       9) склаўшы, 10) рэзюме, 11) мадам,   12) збоку,  13) збочыў,  14) столь,  15) галіфэ,  16) несучы.

 

Заданне 41.  Знайдзіце  ў  кожным  радзе  чацвёртае  лішняе.

 

1)  жыць,  жывы,  жыхар,  жывіца;

2)  мяшаць,  мяшалка,  мяшок,  мешаніна;

3)  прадзед,  прабабка,  прарадзіма,  прапанова;

4)  пазарастаць,  пазавайсковы,  пазачыненыя,  пазатушаныя;

5)  замок,  адамкнуць,  замыкаць,  намокнуць;

6)  сястрыца,  вадзіца,  крыніца,  травіца;

7)  серабрысты,  трактарысты,  машыністы,  веласіпедысты;

8)  свежасці,  прынесці,  сплесці,  звесці.

 

Заданне 42. Ці аднолькавыя паводле марфемнага складу наступныя словы з падобнымі гукавымі спалучэннямі? Графічна падзяліце іх на  марфемы.

 

Старанна, свяшчэнна  (параўн.:  святы,  асвяціць), гасцінна (параўн.: гасц-ін-ая),  зеляніна,  піяніна,  дысцыпліна,  маліна.

Пазатухаць,  пазакласавы,  пазакласны,  пазачыняць,  пазабіраць.

Па-мойму,  тайму,  свайму,  буралому,  па-нашаму,  вашаму,  атаму.

Клікаць,  чапаць,  чараваць,  чароўнасць.

Кудысьці,  зацвісці,  завезці,  даплесці.

Чарніцы,  суніцы,  клубніцы,  брусніцы.

Пернік, варэнік (параўн.: вáраны), садоўнік, ляснік, выдатнік, настаўнік,  настольнік.

Настаўніца, надомніца, першакурсніца, грэшніца, завочніца, куніца,  грыбніца;  капліца.

Канчатак, пятак, мастак, узлесак, панядзелак  (гіст.:  па-нядзел-ак),  на­шчадак; 

світанак  (параўн.:  світаць,  святло),  мацунак,  жаваранак.

 

Заданне 43. Выпішыце нумары слоў, марфемны склад якіх адпавядае  схеме :   Ø Ç Ù Ù.

 

1) па-чалавечы; 2) засмалíць; 3) (трэба) абясшкодзіць; 4) незаверша­насць; 5) (было) адарвана; 6) няякасна; 7) схаваў; 8) задуменна; 9) пама­леньку.

Заданне 44. Выпішыце нумары слоў, марфемны склад якіх адпавядае ўказанай схеме. (У схемах значком □ абазначаны любы  канчатак,  не  толькі  нулявы).

 

Варыянт  1 Ç ▬ Ç Ù Ù □	Варыянт  2 Ø  Ç Ù □	Варыянт  3 Ø Ç Ù Ù
1)    землечарпалка 2)    землетрасенне 3)    каменяломня 4)    канавакапальны 5)    караткашэрсны	1)    падкручвай 2)    нáдвае 3)    нерэальны 4)    незвычайны 5)    памыўшы	1)    па-майстэрску 2)    дапаласкаць 3)    падагрэць 4)    падабраць 5)    напрарэзваць

 

Заданне 45. Выпішыце словы, якія няправільна падзелены на марфемы.  Падзяліце  іх  правільна  сімваламі,  як  паказана  ва  ўзоры.

 

У з о р:    Няправільна                        Правільна   

1)  ва-юй                                   ваj-уй-□,

 

2)  тва-е                                       тваj- э ,

 

3)  кан-ча-так □                       канч-а-так-□

 

 

1) ус-памін-□; 2) вы-хад-Æ-□; 3) ба-я-цца; 4) рад-уj-учы-ся; 5) на-пал-ов-у; 6) за-вул-ак-□; 7) пра-дзед; 8) шост-Æ-ы; 9) да-памаг-чы; 10) у-ніз-Æ-□;      11) бяз-рук-і;  12) па-вуц-інн-Æ-е;  13) за-верш-а-н-ас-ць;  14) стом-л-ен-ы.

 

 

 

ЗАПОМНİЦЬ:

 

М А Р Ф Е М Н Ы Я     С П О С А Б Ы

 

І.  А ф і к с а л ь н ы я     с п о с а б ы:

 

 

СЛОВАЎТВАРАЛЬНЫ   РАЗБОР   П а р а д а к    р а з б о р у   1.   Вызначыць  часціну  мовы,  да  якой  адносіцца  вытворнае  слова. 2.   Паставіць  слова  ў  пачатковую  форму. 3.   Пошук базавага слова фармальным шляхам: спачатку шляхам адкідання апошняй словаўтваральнай марфемы (радзей ― першай), затым ― адначасова  першай  і  апошняй,  потым ― 3-х  марфем. 4.   Растлумачыць лексічнае значэнне вытворнага слова з дапамогай аднака­ранёвага, знойдзенага фармальным шляхам (гэтае аднакаранёвае слова па колькасці марфем павінна знаходзіцца ў словаўтваральным ланцужку  найбліжэй  да  аналізуемага). 5.   Параўнаць састаў утворанага слова з базавым і выдзеліць (падкрэсліць) у базавым слове словаўтваральную базу (г. зн. агульную частку  базавага  і  ўтворанага  слоў). 6.   Ва  ўтвораным  слове вылучыць (абазначыць сімвалам) словаўтва­ральны  сродак  (фармант). 7.   Вызначыць  спосаб  словаўтварэння.   У з о р ы    с л о в а ў т в а р а л ь н а г а    р а з б о р у    Абуць  ®   абуцца   (постфіксальны  спосаб).  Вызнача[ j  у]ць  ®  вызнача[  j у]чы   (суфіксальны  спосаб). Выяздж аць   ®  выезд Æ  (нульсуфіксальны спосаб) Аднаму  İвану  не  хапіла  кнігі. К  аднаму  будынку дабавілі яшчэ два (лічэбнік). ® Аднаму  İвану  не хапіла  кнігі  (абмежавальная  часціца).  (Спосаб  пераходу  лічэбніка  ў  часціцу).

 

У З О Р  № 2:   СЛОВАЎТВАРАЛЬНЫ   РАЗБОР  

 

Слова для  аналізу (запіс  без  змен)	Словаўтваральная база  ў пачатковай  форме (падкрэсліць)	Утворанае  слова ў  пачатк. форме. Фарманты	Спосаб словаўтва­- рэння
1.  Бавоўнаўбо­рачную 2.  (На)  ўліку   3. (У) Падмаскоўі   4.  Пасляваенную   5.  Заезду   6.  Галлём   7.  Бел- чырвона-белых   8.  Марозаўстой­лівых   9.  Чарнабровая	бавоўнаўборк а     уліч ыць       Маскв а     вайн а     заяздж аць     гал іна    бел ы,  чырвон ы,   белы .       мароз □,    устойлівы .     чорн ы,    брыв о	бавоўнаўборачны    улікÆ     Падмаскоўjэ   пасляваенны   заездÆ   галлÆё   бел Æ-чырвона -белы    марозаўстойлівы     чарнабровÆы	суфіксальны   нульсуф-ны   прэф.-суфікс.   прэф.-суфікс.   нульсуф-ны   нульсуф-ны   асновасло­васкладанне асновасло­васкладанне   складана-нульсуф.

 

Заданне 46. 1. Абгрунтуйце падзел на марфемы шляхам падбору аднакаранёвых слоў, адкідаючы па чарзе кожную марфему, пачынаючы     з  канца  слова.

2. Зрабіце словаўтваральны  аналіз  гэтых  жа  слоў.

 

Узор: 1. Тунел-е-буд-ав-а-нн-е ― тунелебудаванн- я  , будава-ць, выбу­доўваць,  (або  пабудов- а  ),   буд-ынак,    тунель □

 

2. Тунель □, будаванне    ®  тунелебудаванне  (асновасловаскладанне)

 

Вы-бель-ва-ц-ца,  с-клей-ва-нн-е,  у-тр-ой-ва-ц-ца,  за-газ-ав-а-н-асць-□,   збожж-а-ў-бор-ач-н-ы,    не-а-праўд-а-н-а,    не-па-варот-лів-ы.

 

Заданне 47. Прачытайце словаўтваральныя ланцужкі. Абгрунтуйце правільнасць  абазна­чэння  ўтварэння  слоў  іх  матывацыяй.

 

Адчуць ®  адчуваць ®  адчуванне.

Гадаць ®  прыгадаць ®  прыгадацца ®  прыгадвацца.

Лавіць ®  вылавіць ®  вылоўліваць ®  вылоўліванне.

Хваля ®  хваляваць ®  усхваляваць ®  усхваляваны.

 

Заданне 48. Строга па ўзоры запішыце словаўтваральную структуру  і   вызначце  спосаб   утварэння   наступных   слоў.

Узор: 

 

 

  райкам   □  →   райкамаўскі  (суфіксальны  спосаб);

 

  лесапасадк   а   →   лесапасадачны  (суф.  спосаб);

 

     рамонт  □   вагон   аў   →   вагонарамонтны  (складана-суф. спосаб);

 

  перавыбір  аць  →   перавыбар Æ ы  (нульсуф. спосаб);

 

  лес  □ →  Палесс Æ е  (прыставачна-нульсуф.  спосаб);

 

  вад   у   пі  ць  →  вадапой Æ  (складана-нульсуфіксальны  спосаб);

 

  нацыянальны    →   інтэрнацыянальны  (прыставачны  спосаб);

 

  сенакос  □  →  сенакосны  ( суф.  спосаб);

 

  сен  а    жа  ць →  сенажаць  (складана-суфіксальны  спосаб).

 

Серавадарод, сенаўборачны, сентыментальнасць, васемнаццаць, спрашчэнне, спустошанасць, спіхванне, трансатлантычны, траўміраванне, трохкапеечны, зацвярдзелы, смеючыся, чарнабровы, ціхаводдзе, ціхаплынны, пяцёрачнік, эксперыментальна, электраправодка, элек­траправодны*, памаршыраваць, палявік, электраправоднасць, палоззе, па-мужчынску, намёк, нáмаразь, перавозчык, малавопытны, малавядомы, кіраўніцтва, выезд, кінарэжысёр, кафедральны, інтанацыйны, ірдзенне, забалочванне, забраніраваць, завея, вадасховішча, вадасцёкавы, ваго­набудаванне,  бяскрылы,  бясхмар’е,  бясхлеб’е,  асмеліцца.

 

* праводзіць электрычны (ток) → электраправодны (складана-суфік­сальны)

 

Заданне 49. Растлумачце, чаму ніжэй прыведзеныя прыклады аднесены да суфіксальнага спосабу, а не да складана-суфіксальнага і не да  асновасловаскладання. 

 

Хлебаўборачны, водаўстойлівасць, громаадводны, дамаседка, дружалюбна, электрадугавы, ледарэзны, лесастэпавы, вузкалобасць,  шматбакова.

 

Заданне  50.  Зрабіце  словаўтваральны  аналіз  строга  па  ўзоры:

 

Словаўтваральная  база   ў пачатковай  форме (абазначыць  значком )			Утворанае  слова ў  пачатковай  форме. Словаўтваральныя сродкі  ( фарманты )			Спосаб словаўтварэння
які			якісьці			постфіксальны
Варыянт  1   1.     Пазалота 2.     Адмежаванне 3.     Адрозніць 4.     Адлюстра­ваць 5.     Успацелы 6.     Міжаконне	Варыянт  2   1.     Безапеляцый­на 2.     Асяродак 3.     Безбароды 4.     Адзічэлы 5.     Узмор’е 6.     Адлакіраваць			Варыянт  3   1. Адкормліванне  2. Падняпроўе 3. Адзнака  4.  Недаўгавеч­насць  5. Аштрафаваць  6. Ашчаслівіць			Варыянт  4   1.     Усярэдзіне 2.     Асэнсаваць 3.     Назаўсёды 4.     Усмешка 5. Адкручванне 6. Бездапамож­насць
Варыянт  5   1.     Пазаатмасферны 2.     Догляд 3.     Узбярэжжа 4.     Закіпанне 5.     Пазайздросціць 6.  Бесцырымонна		Варыянт  6   1.     Беспрабудна 2.     Напаўненне 3.     Пажвавелы 4.     Адкорм 5.     Пазабюджэтны 6.     Разводдзе			Варыянт  7   1.     Допыт 2.     Пайменны 3.     Змізарнелы 4.     Наладжванне 5.     Назаўтра 6.     Раздарожжа

 

Заданне 51. Згрупуйце словы па спосабах словаўтварэння і  запішыце  па  ўзоры :

 

Суфіксальны  спосаб	Прыставачны  спосаб	Прыставачна-суфікс.  спосаб
абавязаны,…	падзякаваць,…	усыпіць,…

 

Непаўналетні, дапатопны, адпачынак, бяздушны, бездакорна, напарнік, даўгавечнасць, унічыю, ачышчаць, псеўданавуковы, перана­чаваць, звышідэальны, буракаўборачны, непаваротлівы, бяссонніца,        па-студэнцку,  пазабюджэтны,  змоладу.

 

Заданне  52.  Падзяліце  дадзеныя  словы  на  марфемы.

 

Выказваючыся, расчульваецца, прысваенне, шчымлівасць, зацікавіў­шыся, напрактыкавацца,  паўстагоддзя,  беззмястоўнасць,  вогнетушыцель.

 

Заданне 53. У якіх радах ёсць памылкі ў марфемным падзеле слоў?  Выпішыце  гэтыя  словы  і  правільна  падзяліце  іх  на  марфемы.

Зрабіце  словаўтваральны  разбор  усіх  слоў.

 

• нады-ш-л-і, пад-ыс-ці,   най-мац-н-ей-ш-ы,   най-горш-ы;

2) вад-а-пой-Æ-□,   уз-бярэжж-Æ-а,   у[ j-у]ць  (вяроўку),   а-баран-я[ j-у]ць;

3) раз-ві-ва[ j-э]м,   па-варуш-ы-ц-ца,   гні-л-ас-н-ы,   уз-мор-[ j-э];

4) вы-йс-ці,   пады-гр-а-ць,   па-гаспадар-ск-у,   с-палох-ан-ы;

5) бес-па-сад-ачн-ы,  бес-пры-туль-н-асць-□,  з-бядн-ел-ы,  на-бег-а-ўшы-ся.

Заданне 54. Зрабіце словаўтваральны аналіз па ўзоры з задання      № 50.  

 

Варыянт  1   1. Ільноўборач­ны 2. Першакласнік 3. Падчысціць 4. Дзетдомавец 5. Домабудаў­ніцтва

Варыянт  2   1.     Пагрузчык 2. Саманаграван­­не 3. Водаправодны 4. Звышхуткасны 5.  Кароткамет­ражны

Варыянт  3   1. Перастаўляць 2. Нашпігаваць  3. Бензазаправач­ны 4. Назубок 5. Метрабудаўскі

Варыянт  4   1. Учацвярых 2. Водаправодчык 3. Мнагадзетнасць 4. Падгаворваць 5. Антыдзяржаўны

 

Заданне 55. Выпішыце нумары слоў, утвораных прыставач­ным  спосабам.

 

1) напісаны, 2) неўраўнаважаны, 3) узлесак, 4) завіруха, 5) назаўжды, 6) нагуляцца, 7) завязь, 8) пацяплець, 9) заціснуты, 10) забегацца, 11) ача­лавечыцца,  12) выцягніце, 13) выгрузка, 14) растлумачваць, 15) узнавіць,       16) расфасоўка, 17) рассякаць, 18) па-летняму, 19) абшар, 20) ззаду.

 

Заданне 56. Выпішыце нумары слоў і формаў слоў, утвораных суфіксальным  спосабам.

 

1) баяздольнасць, 2) выганяйце, 3) бязмоўны, 4) дагледжаны, 5) неспа­знаны, 6) бязлітасны, 7) пасеў, 8) прышчэпка, 9) зацікавіўшыся, 10) за­ворваць, 11) лаўка (’магазін’), 12) бульбаўборачны, 13) зводніцтва,          14) жыццеўстойлівы, 15) велікадушны.

 

Заданне 57. Выпішыце нумары слоў, утвораных прыставачна-суфіксальным  спосабам.

 

1) акругліць, 2) акруціць, 3) ацяпляцца, 4) ацэначны, 5) зачарсцвелы, 6) па-веснавому, 7) выглянцаваць, 8) выветрыванне, 9) ацаніць, 10) зáмала­да, 11) залетась, 12) бессардэчны, 13) заадно, 14) разразанне, 15) раз­маляваць, 16) недасведчанасць, 17) узброіўшыся, 18) палепшыць.

 

Заданне 58. Выпішыце словы, утвораныя складана-суфіксаль­ным  спосабам.  Абазначце  ў  іх  словаўтваральныя  сродкі  (фарманты).

 

Марозаўстойлівасць, маслападобны, маслабойка, лесасплаўны, лесанарыхтоўка, лесаахоўны, лесапаркавы, легкаплаўкасць, левабярэжны, кіназдымачны, кінамастацтва, простанародны, самародкавы, самаўпэўнена,  светасузіральны, торфаздабыча, цеплалюбівы, целагрэйка, цестамясільны.

 

Ж.  Р.	М.  Р.	Н.  Р.
аброць бездань безліч борць (вулей  у  кало­дзе  ці  ў  дупле) верф вуаль газа  ( рус.  керосин ) гаць гладзь гліцэрына  і  □ – м.р. глухмень (як  і глушыня) глуш глыб (як  і  глыбіня) гонта  [g]  (дранка; дахавы  матэрыял) горыч гусь далонь даль  (як і далечыня) духмень  (як і духата) дэталь жырафа замець  (снежная) засень золь кава  (1-га  склан.) какава (1-га  скл. ! ―   у ТСБМ.  А  ў СБМ  нязм. ― памылка) камода каніфоль кафля квецень кішэнь  і  кішэня макрэль  (рыба ) моль моц  (3-га  склан., але:  Т.  моцай ) мыш	баль боль ветразь (як і рус. парус) вестыбюль вусень гар гліцэрын □ і -а ― ж. р. гран-пры   (атрыманы) гуру ― нязм. давер дарадца дроб  (толькі  матэмат. Не  блытаць: пошчак, дробат,  шрот) дышаль жаль зал  (і  зала ― ж. р.) кавыль капсуль каракуль каромысел карт-бланш ― нязм. (устар.: неабмежава­ная свабода ў дзеян­нях,  дадзеная пэўнай асобе) кіпень   (Р.:  кіпню  і  кіпеню) кужаль лебедзь мазоль  мафіёзі ― нязм. маэстра ― нязм. медаль мікада ― нязм. (тытул імператара  ў Японіі) міндаль (-я;  рэч., зб. -ю) міткаль  ( тканіна ) насішча  (як  і  нос) насып накіп	авеню ― нязм. (у рус. м.    ж. р. ) антраша  нязм. (скачок балерыны) безэ ― нязм. (від  пірожнага) брыво вачышча  ( як  і  вока ) дзюдо ― нязм. джэрсі ― нязм. дынама  (Але: ”Дынама” перамог) дэрбі ― нязм. (спабор­ніцтва  для  коней) дэфіле ― нязм. (цясніна; вузкі  праход  паміж  уз­вышшамі,  вадаёмамі) жалюзі ― нязм. журы ― нязм. каноэ ― нязм.  (лёгкае) крэсіва крылца ласо ― нязм. (каўбойскае) люмбага ― нязм. (востры  боль у паясніцы; прастрэл ) лякала малодзіва манга ― нязм. манто ― нязм. (жаночае паліто, пераважна футравае, свабоднага пакрою) мулінэ ― нязм. нета ― нязм. ноу - хау ― нязм. папуры ― нязм. рандо ― нязм. (форма верша  з  паўтарэннем  асобных  радкоў)
Ж.  Р.	М.  Р.	Н.  Р.
наледзь Нарач  воз. неруш папараць педаль півоня плынь Пціч (рака  і  станцыя) роспач ростань рунь ручышча (як  і  рука ) салата  ( ’расліна’ ) Свіцязь  воз. Сібір слодыч стынь сухмень суш сцерлядзь табака трэль флеш цемень  (як  і  цемра) цемрадзь ціш цвіль цытадэль чырвань шчолач шыр шэрань   ****************** ЗАЎВАГА :   [ Не  блытаць  з  рус. мовай!  У  бел.  мове крупы,  каноплі, грудзі,  дзверы ―  толькі  мн. л. ! ]	палын паркаль  (тканіна) парцье ― нязм. (швей­цар  у  гасцініцы, …) пачак пенальці ― нязм. перапіс подпіс перакіс плеш   (як  і  плех ) продаж прэс-аташэ ― (ваенны ) пыл ранцье ― нязм. (хто жыве на %  з пазыкі, продажу  акцый…) россып рукапіс сажань ( Р.:  сажня ) сірока  - нязм. (сухі, гарачы  вецер) струмень стэп сухавей сып тамада тарнада ― нязм. (смерч) толь  (Р.: -ю,  Т. :  -ем ) труфель туфель фальш цень (М.: у цені  і  цяні ) шаль  ( як  і  шалік) шампунь шансанье ― нязм. (фр. эстрадны спявак; паэт,  які  піша  такія песні) шпіталь шуфель шынель (М.: у  шынялі )	ранча ― нязм. рышэлье ― нязм. (ажурная  вышыўка) рэвю ― нязм. (тэатр.: агляд-прадстаўленне  асобных  сцэн) рэнаме ― нязм. (усталява­ная  рэпутацыя, павага) самбрэра ― нязм. сафары (1– адзенне лёгка­га пакрою з кішэнямі і адстрочкай; 2– пада­рожжа  ў  экзатыч. краіну) трыо ― нязм. чарніла (але:  бялілы  ў СБМ  мн.) шаўро ― нязм. (мяккая скура хромавага  дуб­лення – са  шкур  коз) эмбарга ― нязм. ( забаро­на  ўвозу / вывазу  замежных  тавараў)

 

I.  НАЗОЎНİКАВАЕ   СКЛАНЕННЕ

1.  Назоўнікі   1 - га   скланення: 1) ж. р.  на  -а (-я):   хата,  душа,  нага,  бабуля,  сям’я; 2) аг. р.  жан. полу  на  -а (-я):   малайчына  (İна),  соня  (Рая),  ляўшá  (Юля); 3) м. р.  на  націскны  -á (-я ):    суддзя   İлья,   тамадá  Кузьмá; 4) аг. р.  муж.  полу  на  націскны  -á (-я):  сіратá  Фамá,  размазня  Лукá

2.  Назоўнікі   2 - га   скланення: 1)   м. р.   з   нулявым   канчаткам:   брат □, стол □; 2)   н. р.  на  -о, -а, -е, -ё :   акно,  возера,  поле,  галлё; 3)   5 назоўнікаў  н. р.  на  -мя:   вымя,  семя,  цемя,  полымя,  бярэмя; 4)   назоўнікі  м. р.  на  -а  з  ацэначным  суфіксам -ішч-: насішча,  галасішча; 5)   асобныя  назоўнікі  м. р.  на  -о:   Пятро,   Дняпро

З.  Назоўнікі   3 - га   скланення: ж. р.  з  нулявым  канчаткам:  печ □,  мыш □,   сенажаць □

4.  Рознаскланяльныя   назоўнікі: 1)  м. р.  на  ненаціскны  -а (-я):   ваявóда  Даніла,  дзядзя  Вáня; 2) аг. р.  муж. полу на  ненаціскны  -а (-я): запявáла (Мікіта),  ціхóня (Віця); 3) тры  назоўнікі   н. р.  на  -мя:   імя,  племя,  стрэмя; 4) назвы  маладых  істот  з  суфіксам  -яц-  у  адз. л.  і  -ят-  у  мн. л.  ва   ўскосных  склонах:   дзіця,  немаўля,  кураня,  сланяня,  медзведзяня

5.  Назоўнікі  нулявога  скланення  (або  нязменныя):  фае,  купэ,  бра,  кенгуру,   Сухумі,  фрау  Элен,  Гурлó,   Ючкó,  Сядых,   Эдзіт  Піяф

6. Па-за  тыпамі  скланення  ( множналікавыя ):  Пухавічы,  сані,  грудзі, Макарычы,   абцугі,   нажніцы

II.   ПРЫМЕТНİКАВАЕ   СКЛАНЕННЕ 1.  Словы,  якія  перайшлі ў назоўнікі  а)  з  прыметнікаў:   Сталовая  зачы­нена;  б) з  дзеепрыметнікаў: Камандуючы  спыніўся;  в) з  парадкавых  лічэбнікаў:  Першы  выйшаў, а  другі  застаўся; г) з  абагульнена-якас­ных  займеннікаў:  Нашы  прыляцелі.  Перш  чым  на  іншага  ківаць,  узо­рам  сам  павінен  стаць.      2.  Прозвішчы  на  -ы  (-і),  -ая  (-яя),  якія  паходзяць  ад  якасных  і  адносных  пры­метнікаў:  Каліноўскі (-ая),   Добры (-ая),  Гарны (-ая)

III. ЗМЕШАНАЕ  СКЛАНЕННЕ ( НАЗОЎНİКАВА - ПРЫМЕТНİ­КАВАЕ  ) (Не  блытаць  з  рознаскланяльнымі!  Назоўнікі  змешанага  скланення  ў адных  склонах   маюць   канчаткі   назоўнікаў,  а  ў   другіх – прыметнікаў). Гэта прозвішчы,  якія паходзяць  ад  прыналежных  прыметнікаў  з суфік­самі  -оў, -аў, -еў, -ёў, -ін, -ын (-ов-а, -ав-а, -ев-а, -ёв-а, -ін-а, -ын-а):  Іваноў, Сідараў,   Гусеў,   Сяднёў,   Шамякін,   Зорын,   Паўлава,  Злобіна…

СКЛОНАВЫЯ    КАНЧАТКİ    НАЗОЎНİКАЎ

 

 

 

 

 

СКЛОН	А            С            Н            О            В           А
	ЦВ.	ЗАЦВ.		Г,  Х;  К				МЯК. ( і   j )
Н.	а							я
Р.	ы				і
Д.	е		ы		е;  э, ы			і
В.	у							ю
Т.	ой   (ою),      ай   (аю)							ёй (ёю), яй (яю)
М.	е		ы			е;  э, ы		і
хата,   вярба,  сірата, плакса  İна;  Крапіва, старшына,   Кузьма			пара,  душа, ляўша  İра  і  İван,  ханжа				нага,    увага,    слуга,  скруха;    рука, цёзка İра	зямля,  сям’я,  зграя, соня  Каця,   суддзя, старшыня,  İлья

 

 

 

 

 

 

 

 

СКЛОН	А              С              Н              О              В              А
	ЦВ.	ЗАЦВ.		Г,  К , Х	МЯК. ( і   j )
Н.	а				я
Р.	ы			і
Д.	у				ю
В.	у				ю
Т.	ам				ем
М.	у				ю
малайчына Грыша,   стараста  Мікіта,  Фр. Скарына, тата			творца  Міша; прамоўца — задзіра  Юра	бацька; туляга Му­рашка; самавучка Алёшка;   калека дзядзька   Янка	соня  Пеця; ціхоня  Ваня;  дзядуля  Міця;  Шабуня  Косця

 

 

 

 

 

СКЛОН	А           С           Н           О           В          А
	ЦВ.	ЗАЦВ.	Г,  К , Х		МЯК. ( і   j )
М.	у ( Наркевіч А.İ., Сцяцко П.У. і інш. дактары  навук) е  ( СБМ )	у			ю
на, пры,  у, па	пры  дзеду, прадзеду,  суседу,  брату(е),  сыну(е),       у  народзе,           на  аграноме	пры  мужу, Лукашу,  доктару,  ура­чу,  свёкру, байцу		пры   жаніху, Алегу,  мана­ху,  пастуху; настаўніку, арнітолагу	пры  кавалю, цесцю, на  герою, пры  вадзіцелю, Мікалаю,  вучню,  пры  госцю

 

 

 

 

 

 

       

СКЛОН	А            С            Н            О            В           А
	ЦВ.	ЗАЦВ.	Г,  Х;  К		МЯК. ( і   j )
М.	е	ы	е;  у		і
на,  у, пры, па	на  слане,  у но­се,  у  сне,  на   лёдзе,  у  аўсе,   на  казле,  на  асле,  у  гневе,   у  хляве,   на  сплаве, у  Брэс­це,  пры  павеве	у  міры, у  мет­ры, на  маршы,  у  канцы,  у  мя­чы, на  маржы, на   стрыжы,       у  літры, на  ве­тры,  у  віхры,  на   крумкачы		на стозе, лузе, у кажусе (-ху); у імху (моху), на сцягу, буль­догу, архіпе­лагу; у змро­ку, у  вобліку,     на  ваўку	у  гаí, у  чаі,  на алені,  на  рулí,  на  пні, на  канí,  у  тыдні, у  агні,  у  рублі,  у  клеі,  у  баí,  на  краí,   на  дні,  у  ручаí,  у  адчаі

 

РОД   НАЗОЎНİКАЎ

 

 

Асцерагайцеся  памылкі !

 

 

Асцерагайцеся  памылкі !

 

П а - б е л а р у с к у	П а - р у с к у
Камода, табака, таполя, жырафа, гусь,  кішэнь  і  кішэня ― ж. р. Шаль, гар, сып, нáсып, пачак, стэп, сабака ― м. р. Крупы,  каноплі,  буякі,  паводзіны,  дрыжыкі ― толькі  мн. л. Грудзі,  дзверы ― толькі  мн. л. Чарніла ― толькі  адз. л.	Комод,  табак,  тополь,  жираф,  гусь,  карман ― м. р. Шаль, гарь, сыпь, нáсыпь, пачка, степь,  собака ― ж. р. Крупá, конопля, голубика, поведение,  дрожь ― толькі  адз. л. Грудь / груди,  дверь / двери ― 2 формы  ліку. Чернила ― толькі  мн. л.

       РОД    АБРЭВİЯТУР     і

 

 

               Зменнаяі                                      Нязменная

 

Па  канчатку  і  характары              Па  апорным  слове  расшыфроўкі:   

 асновы:

                                                  ЦСКА ― м. р. (Цэнтральны  спартыўны

БелАЗ □                                                                    клуб  арміі),

  рыбгас □       м. р.  (скланя­-        НАН ― ж. р.  (Нацыянальная  акадэмія 

ЛіМ □            юцца,  як                                          навук),

 БАМ □            дом □ )                  КП ― м. р.  (камандны  пункт),

 ГУМ □                                        ПВТ ― м. р.  (Парк высокіх тэхналогій),

БелТА ― н. р. (Беларускае тэлеграфнае

агенцтва),

ЗША ― не мае роду (Злучаныя Штаты

             Амерыкі),

 

Заданне  59.  Вызначце  род  наступных  назоўнікаў.

 

Непаседа, ваявода, назола, гарэза, лэдзі, Элен, міс, Баку, Янцзы, какаду, гну, Дэлі, кімано, валацуга, няўмыцька, канферансье, кенгуру, Кракатау, алоэ, Гюго, полымя, Хуліо, бярэмя, птушаня, брыво, праныра, старшына, Бядуля, Чылі, Осла, танга, шчаня, Балхаш, калека, Кутаісі, Антоніо, галіфэ, Нарач, Свіслач, Асіповічы, Сухумі, Пярну, Байкал, Місісіпі, Туапсэ, неўставака, інтэрв’ю, Душанбе, Перу, Арáгві, Сардзінія, поні, Катрын, Гаíці, бра, пенснэ, сакратар Алена Пятроўна,  фіяска.

 

Заданне 60. Запішыце словазлучэнні ў левы слупок, а ў правы ― іх пераклад на беларускую мову; вызначце род і лік назоўнікаў у беларускай  і  рускай  мовах.

 

Освещённая комната, спелая брусника, крупная черника, сладкая земляника, лёгкая изморозь, отечественный шампунь, душевный покой, вечерние сумерки, твоё поведение, вечные хлопоты, уроки пения, белая ромашка, прошла неделя, цинковые белила, оконченная рукопись, стоптанная туфля, спелое яблоко, серебряная медаль, наступило отчаяние, мокрый пол, чистый родник, запахло гарью,  большую  охапку,  с  болью  в  сердце,  выстиранное  бельё,  стояла  сушь.

 

Заданне 61. Выпішыце пад загалоўкам НЯПРАВİЛЬНА словазлу­чэнні з граматычнымі  памылкамі. Справа пад загалоўкам ПРАВİЛЬНА запішыце  іх  без  памылак.

 

1. Сінія чарніла. 2. Густы пыл. 3. Твой каромысел. 4. Адсырэлая таба­ка. 5. Вялікая жырафа. 6. На зялёных лісцях. 7. Гэтакі цуд. 8. Сваёй рукапіссю. 9. Старая камода. 10. Першы сажань. 11. Смачны яблык. 12. Ры­савая  крупа. 13. Тоўсты пачак. 14. Моцная боль. 15. Горкі палын. 16. Сал­дацкая шынель. 17. Аголеныя карэнні. 18. Новыя дзверы. 19. Прыхаваны  фальш. 20. Заслужаная медаль. 21. Балючы мазоль. 22. Сінім Свіцязем.   23. Тоўстая кішэнь. 24. Складзеныя бярвенні. 25. Наліць газы. 26. Разбітай  броўю. 27. Бязважкі газ. 28. Пакрыўся сыпам. 29. Чорны бездань. 30. Мядо­вы квецень. 31. Запомніўся суш. 32. Шырокая ростань. 33. Віднеўся  ветразь. 34. Памыты посуд.  35. Шырокай груддзю. 36. Вялікія каменні.  37. Фурманка на гумавых калёсах. 38. Спелыя калоссі. 39. Салаўіная трэль. 40. Айчынны  шампунь.  41. Стары  гонт.

 

Заданне  62.  Спішыце  і  літарай  абазначце  род  назоўнікаў.

 

Варыянт  1   1.     Насішча 2.     Ручышча 3.     Гар 4.     Слуга 5.     ВДУ 6.     БАМ 7.     Горыч 8.     Цёзка 9.     Фламінга	Варыянт  2   1.     Журы 2.     Гну 3.     Шаль 4.     БелТА 5.     ЛіМ 6.     Гуляка 7.     Стараста 8.     Кулачышча 9. Нажышча  (ад нага)		Варыянт  3   1.     Ваявода 2.     Верф 3.     ЧАЭС 4.     Нэп 5.     Дынга 6.     Скупяндá 7.     Галавішча 8.     Галасішча 9.     Палын		Варыянт  4   1.     Няўмека 2.     РАУС 3.     ВАК 4.     Нарач 5.     Зубішча 6.     Вачышча 7.     Суддзя 8.     Саша 9.     Кенгуру
Варыянт  5   1.     Стэп 2.     ТСБМ 3.     Далонь 4.     Дамішча 5.     Тамада 6.     Трыо 7.     Роспач 8.     Давер 9.     Небарака		Варыянт  6   1.     Алоэ 2.     Плеш 3.     Вятрыска 4.     Гусь 5.     Малайчына 6.     Россып 7.     Свіцязь 8.     Жаль 9.     ЮНЕСКА		Варыянт  7   1.     Глыб 2.     Зáсень 3.     Дроб 4.     Пціч 5.     Дынама 6.     Моц 7.     ТАСС 8.     Кішэнь 9.  Сып

 

Заданне  63. Перакладзіце на беларускую мову, абазначце род і лік назоўнікаў  у  рускіх  і  ў  беларускіх  словах.

 

Дробь І (для ружья), дробь ІІ (математ.), дробь ІІІ [1) дробный стук;            2) трель], конопля, пригоршня, отброс, аллея, голубика, сумерки, калитка, хлебá, кружево, отношение, овощи, общение, кладбище, лекарство, дрожь, сливки, остаток (пищи), колосья (собират.), лестница (приставная, переносная),  заросль.

 

С л о в ы   д л я   д а в е д а к: веснічкі, карункі, прысады, рэшткі (ежы), прыгаршчы, адвячорак, збажына, зносіны, могілкі, смятанка, адкіды,  лекі,  шрот,  дроб,  дробат,  пошчак,  драбіны,  зараслі  (зараснік).

 

 

 

Заданне  64.  Запішыце  назоўнікі  ў табліцу  спачатку  ў  Н. склоне,  а  затым  пастаўце  іх  у  Р. склон  адз. ліку. Растлумачце правапіс канчаткаў,  запоўніўшы  табліцу  па  ўзоры: 

 

Н. склон	Р. скл.   адз. л.
З’езд     Стрэптакок Рупар   Парк	з’езда   настаўнікаў  ― канкрэтны  назоўнік; з’езда  крутога  ― месца, па якім з’язджаюць, – канкр.  наз.; яго з’езду з гары  ― адцягненае  дзеянне;  абстрактны  наз.; стрэптакока  ― бактэрыя;  канкрэтны  назоўнік; рупара  ― канкрэтны  назоўнік;   парку  ― зялёныя  насаджэнні;  зборны  назоўнік; парка  ― месца  стаянкі  транспарту;  канкрэтны  назоўнік

 

Абед, аб’езд, аб’ект, абертон, абрус, авангард, авёс, агітпункт, агнямёт, агонь, алень, алфавіт, амонім, анальгін, антонім, антрацыт, аспірын, асфальт, атрад, аўтарытэт, бераг, боль, бор, брызент, вакуум, вальс, век, вецер, вобраз, вугаль, выезд, вылет, выхад, гай, гарох, гатунак, геній, гнеў, граб, гром, дабрабыт, дагавор, дом, дыягназ, дэсерт, жаль, жэмчуг, завод, загад, загар, заняпад, інвентар, іней, калектыў, каранцін, квас, кісель, край, крэпдэшын, курс, лес, лёд, лён, лёс, ліпень, літр, лоб, луг, лог, лужок, лядок, маніфест, манускрыпт, марш, месяц, мір, мурог, мухамор!, народ, настрой, нос, пад’езд, пакой, паланізм, палац, паход, пераезд, персанаж, пігмент, пікет, плён, плот, погляд, подых, покер, поліартрыт, поліэтылен, попыт, посах, поспех, посуд, прастор, працяг, пропуск, прыезд, пыл, пясок, раён, раз’езд, расклад, раскол, розум, рот, русізм, рух, ручаёк, рыбгас, рывок, рык, рынг, рэгламент, салют, смех, снег, снегавік, сон, спакой, страх, стрэс, сук, сум, сумбур, суп, сход, талент, танец, твар, твор, тыдзень, тыраж, уздым, урад, хлеб, храм, цень, цукар, цэмент, чай, чарназём, шакалад,  шлях,  шоўк,  шчэбет,  шынель,  яр.

 

Заданне  65.  Запішыце  назоўнікі  спачатку  ў  Н. склоне,  а  затым  пастаўце  іх  у  Т. склон   адз. ліку,  запоўніўшы  табліцу  па  ўзоры. 

 

Н. скл.	Т. скл.
Квецень   Кіпень   Шура   Цень	квеценню  ―  ж. р.  3-га  склан.;   кіпнем  (і  кіпенем)  ― м. р.  2-га   склан.;   Шурай  ― аг. р.  ж. полу,  1-га  склан.;   і  Шурам  ― аг. р.  м. полу,  рознаскланяльны; ценем   ― м. р.  2-га  склан.

 

Анатоль Грачанікаў, баль, боль, безліч, З.Бядуля, вадзіцель, верф, Віця, валацуга Валодзя, забулдыга Ільіч, гаць, глыб, гусь, далонь, даль, дэталь, дзядзя, дзядуля, жаль, Жлобін, жмінда Раман, калега Ліда, Толя,    г. Крычаў, лебедзь, ляўша Коля, М. Лужанін, медаль, Міша, моль, мыш, насып, палын, папараць, паўцень, педаль, плынь, Пціч, г. Рагачоў, рань, россып, ростань, Саўка, Сашка, Сібір, Ф.Скарына, г.Старобін, старшыня, старшына, скорапіс, струмень, стрэмя, суддзя, фальш, флеш, İ.Шамякін,  шпіталь,  шчолач,  шыр,  Юра,  Юрый  Семяняка.

 

Заданне  66.  Запішыце  назоўнікі  спачатку ў Н. склоне, а затым  пастаўце  іх  у  Д. склон  адз.  ліку,  запоўніўшы  табліцу  па  ўзоры.  

 

Н. скл.	Д. скл.
Грэчка Галіна Валя   Мурашка  (Фама)	грэчцы  ― ж. р.  1-га  склан.,  аснова  на  к ;   Галіне  ― ж. р.  1-га  склан.,  цвёрдая  аснова; Валі ― аг. р.  ж.  полу  1-га  склан.,  мяккая  аснова; і  Валю  ― аг. р.  м.  полу  рознасклан.; Мурашку  ―  аг. р.  м.  полу,  рознаскланяльны

 

Аня, Алена, боль, Ваня, гар, глухмень, Грыша, гусь, дачка, дуга, елка, жаль, Жэня, забіяка Фама, задавака, Змітрок Бядуля, Зося, зямля, İлья, İна Варвашэня, İрына Шкраба, калега, Кузьма, лебедзь, лесастэп, медаль, Мікіта, Міця, Міша, накіп, недарэка, Ніна, палын, Паходня, Пеця, плакса Воля, полымя, Пятро Глебка, ручка, Рыгор Мялешка, рысь, Саўка, слодыч, сірата Сцяпан, Слава, скорапіс, старшына, старшыня, страха, стэп, суддзя, сям’я,  тамада  İван, Таня,  ханжа,  хвоя,  чаромха,  шчака,  шэрань,  Юрка.

 

Заданне  67.  Запішыце  назоўнікі  ў  табліцу  спачатку  ў  Н. склоне, а  затым  пастаўце  іх  у  М. склон  адз. ліку.  Растлумачце  правапіс  канчаткаў,  запоўніўшы  табліцу  па  ўзоры:  

 

Н. скл.	М. скл.
Бой   Гарох Айсберг   Правадыр	у  баі  ― м. р.  2-га  склан.  неасабовы,  мяккая  аснова;   у  гароху  (-се ) ― м. р.  2-га  склан.  неасабовы,  аснова  на  х ; на  айсбергу ― м. р.  2-га  скл.  неасабовы,  аснова  на заднеязычны  г ;  выключэнне:  іншамоўнае; пры  правадыру ―  - // - ,  асабовы,  аснова  на  зацвярдзелы
Заўвага. Не калькуйце рускі прыназоўнік о, не ўжывайце без патрэбы рускую кальку-калéку аб на месцы беларускіх прына­зоўнікаў   у,   на,   пры,  па.

 

Агонь, Адам Гурыновіч, Алег, алень, Андрэй, безліч, боль, Букрэй, вадэвіль, верф, вецер, вырай, гай, Гамбург, гандляр, гарбуз, герой, горыч, гушчар, дачка, двор, дождж, дырэктар, зубр, İван Мележ,  каваль, кавыль, кажух (2 варыянты), Кастусь, квецень, кіпень (2 варыянты), конь, край, крылца, ланцуг, лоб (2 варыянты), Мацей Бурачок, млын, морж, мост, мядзведзь, павадыр, пасаг, патруль, правадыр, пух, россып, руль, рунь, рысь, рэвізор, рэпартаж, скорапіс, слоўца, стог, струмень, суддзя, сцяг, сырадой, сям’я, трактар, узровень, уладар, Уладзімір Караткевіч, універмаг, цар, цень (2 варыянты), Цюрых, чай, чарадзей, чарцёж, чытач,   шалаш,  шынель,  (Янка)  Брыль,  ячмень.

 

Заданне  68.  Раскрыйце значэнне міжмоўных амонімаў з рускай і беларускай моў. З беларускімі словамі прыдумайце такія словазлучэнні, каб  назоўнікі  стаялі  ў  Р. склоне  адз. л.  Запішыце  па  ўзоры:

 

У  рус.  мове	У  бел.  мове	Прыклад
Гонор ― ганарыстасць, фанабэрыстасць	Гонар ― маральная годнасць; чэсць,  пашана,  павага	Не мець гона­ру

 

Лик ― лік, сход ― сход, стежок ― сцяжок, склон ― склон, свет ― свет,  пыл ― пыл, примус ― прымус, плот ― плот, початок ― пачатак, пах ― пах, покой ― пакой, поверх ― паверх, наставник ― настаўнік, падеж ― падзеж,   придаток ― прыдатак.

 

Заданне  69.  Пры спісванні выпраўляйце граматычныя памылкі ва ўжыванні родавых, лікавых і склонавых формаў назоўнікаў. Вусна  растлумачце  іх  правапіс.

 

Сваімі коньмі; па вынікам экзаменаў; малому кацяняці; стукнуўся груддзю; бадзяцца па лясам, па дарогам; новымі дзвярыма; трывожыцца  па начам; малое парасяці; прыйшоў з дзіцяці; стукнуць па сталу; на суседчыным кураняці; глядзець па тэлебачанні; белай гуссю; тваім велічам; бясконцай глыб’ю; к Цярэні Васілю; к Валёха Лідзе; з Цацоха Марынай,  з  Кудравец  İльёй;  з  Галотам  Міколам.

 

 

 

ФОР­МА­	ВЫШЭЙШАЯ СТУПЕНЬ	НАЙВЫШЭЙШАЯ СТУПЕНЬ
ПРОСТАЯ          ФОРМА	-ейш-  (-эйш-):    кісл ы → кіслейшы,    высок і →   вышэйшы; суплетывацыяй асноў: добры → лепшы, дрэнны → горшы, малы → меншы,  вялікі → большы;     -ей,  -эй,  -ай – не ўжываць, бо атрымаецца аманімія з прыслоўямі ў вышэйшай ступені параўнання. (Можна толькі ў фальклёры і зрэдку  ў  мастацкім  стылі)	най-:    кіслейшы  → най  кіслейшы;   зрэдку:  вялік і → най вялікшы,    нов ы →  най ноў шы,    багат ы→  найбагатшы,      дараг і →  найдарож шы
СКЛАДАНАЯ   ФОРМА	больш,  менш:    кіслы  →   менш  кіслы,  высокі  →  больш  высокі   НЕЛЬГА:    больш  кіслейшы	самы, найбольш,   найменш:                        самы   кіслы  кіслы  →      найбольш  кіслы,                        найменш  кіслы             НЕЛЬГА :          самы   кіслейшы,          найбольш   кіслейшы
НЕ     ЎТВАРАЮЦЦА     ПРОСТЫЯ     ФОРМЫ
ад  якасных  прыметнікаў  з  суфіксамі   -авіт-,  -ав-,  -яв-,  -ляв-,  -лів-,           -іст-,  -юч-,  -аўн-,  -ат-,  -н-,  -к-,  -л-,  -ічн-,   -ніч-,  -еньк-,  -эзн- : цягавіты, перадавы, бялявы, вяртлявы, крыклівы, агністы, балючы, сакаўны, шурпаты, марозны, коўкі, чулы, гераічны, маляўнічы, маленькі, велічэзны  і  інш.
НЕ   ЎТВАРАЮЦЦА   ПРОСТЫЯ   İ   СКЛАДАНЫЯ   ФОРМЫ
ад  якасных  прыметнікаў,  якія  абазначаюць 1)      колькасна  нязменную  якасць: сляпы, глухі, жанаты, халасты, замужняя,    босы,  голы,  жывы,  мёртвы,  вусаты,  рагаты,  крывы  і  інш.; 2)      масці жывёл: руды, рыжы, буры, гняды, буланы, вараны, рабы, кáры, русы, пярэсты; 3)      назвы некаторых колераў (вытворныя прыметнікі): карычневы, блакітны, бронзавы,  васільковы,  ружовы,  вішнёвы,  фіялетавы   і  інш; 4)  складаныя  прыметнікі: белабокі, лапавухі, чарнабровы, цёмна-сіні і  інш.

ПАМЫЛКİ   ПРЫ   ЎТВАРЭННİ   İ   ЎЖЫВАННİ    СТУПЕНЕЙ    ПАРАЎНАННЯ    ПРЫМЕТНİКАЎ

 

 

 

З а п о м н і ц ь:

 

 

Заданне 70. Перакладзіце на беларускую мову. Параўнайце ўтварэнне ступеней параўнання прыметнікаў, а таксама кароткіх формаў якасных  і  прыналежных  прыметнікаў  у  беларускай  і  рускай  мовах.

 

1. Длинна зимняя ночь. (С. Аксаков) 2. Зала и гостиная были темны. (А. Пушкин) 3. Но Чацкий не только умнее всех прочих лиц. […] Он чувствителен, и весел, и остёр. (И. Гончаров) 4. Уже поднимались выше тополей розовые утренние туманы. (М. Шолохов) 5. Восточный склон Сихотэ-Алиня более полог, чем западный… (В. Арсеньев) 6. Дорога с каждым шагом становилась тяжелее, и заметно было, как лошади бежали неохотнее. (Л. Толстой) 7. Пожалуй, кое в чём он был прав. (М. Шолохов) 8. Мать приказала отпереть дедушкин кабинет. (С. Аксаков) 9. Муж хозяйки был моложе Филиппа Петровича лет на пятнадцать. (А. Фадеев)

 

Заданне  71.  Знайдзіце сказы з граматычнымі памылкамі і запішыце выпраўленыя варыянты.

 

1. Людская праца ўсіх дужэй на свеце. 2. Ён невысок, не надта ёмак. 3. Хто смялей цябе? 4. Ноч даўжэй за дзень. 5. Антось быў самы весялейшы з усіх хлопчыкаў. 6. Яна мне радней сястры. 7. Галя больш светлавокая, чым яе мама. 8. Наш клёнік стаў яшчэ больш пушыстым.       9. Ён куды большы за мяне ростам. 10. Нашы грушы саладзейшыя ў свеце. 11. Да мяне вярнуўся ранейшы настрой. 12. З цягам часу валасы ў яго сталі менш русыя, чым у дзяцінстве. 13. Рака Дняпро найшырэйшая за Прыпяць. 14. Лепшы спосаб заварвання чаю ― калі тым чаем сяброў прывячаю.   15. Хто ж дужэй ад грамады? 16. İ ў самай большай на свеце пасудзіне ёсць дно. 17. Твае сённяшнія вершы намнога весялейшыя. 18. Больш горшай бяды не бывае. 19. İ хоць ён адышоў ад нас, але з намі засталася жывая памяць аб ім, засталася яго каштоўнейшая спадчына… 20. З глыбінь пачуццяў нараджаюцца думкі і мары, ахопленыя невыразным зачара­ваннем, і жыццё здаецца паўней і прыгажэй. 21. Захочаш мець ― мацней  жадай. 

 

 

Н.  тысяча  рублёў  Р.   тысячы  рублёў Д.   к  тысячы  рублёў

В.   тысячу   рублёў Т.   з  тысячай   рублёў М.   у  тысячы   рублёў

Н.  дзве  пятыя  метра Р.  дзвюх  пятых  метра Д.  дзвюм  пятым  метра

В.  дзве  пятыя  метра Т.  дзвюма  пятымі метра М.  у  дзвюх  пятых  метра

 

 

 

Заданне  72.  Запішыце  прыклады  словамі. Дапішыце  адказы.

 

1) Да 14 дадаць 11, 2 ― будзе…  2) Ад 24587, 5 адняць 121, 3 ― будзе…          

3) К  700  дадаць 1100 ― будзе…  4) 8866 : 2 ― раўняецца… (у Д. склоне)

5) 3,2 × 2 = …

 

Заданне  73.  Запішыце  лікі  лічбамі,  а  затым  словамі  ў  Т. склоне. 

 

 668;  900-ы;  412;   ³ /₁₅ ;  0, 02;   ⁴ /₅ ;   3,003;  64,3;  213;  311-мільённы.

 

Заданне 74. Знайдзіце спалучэнні слоў з граматычнымі  памылкамі, падкрэсліце  месца  памылкі.  Запішыце  выпраўленыя  варыянты.

 

Варыянт  1

1. Паміж дзвюмястамі трыццаццю  двума  вучнямі. 2. К  чатырохстам шасцідзесяці  двум  тысячам  экземплярам.  З. З  трымастамі  пяццюдзе­сяццю  чатырма  рублямі. 4. Два  цэлых  і  тры  дзесятых  працэнта.            5. Чатыры  новыя  сталы.  6. Пяццюстамі  дваццаццю  трыма  дамамі.

Варыянт  2

1. На сямістах васьмідзесяці  тысячах  двухстах  рукапісах. 2. З  трымя­стамі  дваццаццю  дзвюма  кнігамі.  3. У  паўтара  місках.  4. Два  поўныя  кубкі.  5. Адна  цэлая  і  дзве  тысячных  тоны.  6. Дзве  цэлыя  і  тры  дзесятыя  плошчы.

Варыянт  3

1. Каля двух цэлых  і  адной  трэцяй  бочкі.  2. Тры  вялікія  рыбіны.          3. З  чатырыста  пяццюдзесяццю  трыма  скрынкамі. 4. З  дзвюмастамі  двума  малюнкамі.  5. У  двухстах  сарака  дзвюх  тонах.  6. У  дзвюх  цэлых  і  дзвюх  дзесятых  грама.

Варыянт  4

1. Адзін цэлы і  тры  сотыя  кілаграма. 2. Да  чатырох  тысяч  дзвюхсот  дзевяноста  дзвюх  тон. 3. Дзве  рыбацкія  сеткі. 4. З  паўтары  тысячамі  рублёў. 5. Адзін  цэлы  і  чатыры  дзесятых  літра. 6. Дзве  цэлыя  і  сем  дзесятых  шклянкі.

Варыянт  5

1. У дваццаці дзвюх  цэлых  і  дзевяноста  адным  сотым  грама.  2. Чаты­ры  цэлых  і  тры  сотых  гектара.  3. Нуль  цэлых  і  сорак  дзве  сотыя  цэнтнера.  4. Са  ста  пяццюдзесяццю  дзвюма  далярамі.  5. Дзве  старых  шафы.  6. У  паўтара  кашах  бульбы.

Варыянт  6

1. На адзін цэлы  і  дзве  сотых  працэнта.  2. Сорак  тры  першых  кіламетра.  3. Дваццаць  дзве  цэлыя  і  дзвесце  трыццаць  тры  тысячныя  тоны.  4. Нуль  цэлы  і  тры  дзесятых  адлегласці.  5. Сто  сорак  два  новыя  падручнікі.  6.  На  паўтары  тысячы  рублёў.

Варыянт  7

1. З паўтары тысячамі  рублямі.  2. Дзевяць  цэлых  і  тры  дзесятых  гектара.  3. Стасаракатысячны  жыхар.  4. Двое  парасят.  5. У  паўтара  раза  больш.  6.  Каля  нуль  цэлых  і  шэсць  дзесятых  вядра.

 

Заданне  75. Дапішыце канчаткі замест кропак і ўкажыце адной літарай, канчатак якога склону трэба дапісаць замест кропак — назоўнага  ( Н.)  ці  роднага  ( Р.).

 

Варыянт  1   1.  Паўтар..  тыдн..  . 1.     Два  нов..  сшытк..  . 2.     Тры  цэл..  і  чатыры  дзесят..  . 3.     Чатырыста трыццаць чатыры рубл…	Варыянт  2   1.     Тры  невысок..  дрэўц..  . 2.     Сто  сорак  два  вучн..  . 3.     Паўтар..  цэнтнер..  . 4.     Чатыры  цэл..  і  шэсць  сотых.
Варыянт  3   1. Трыста  два  кілаграм..  . 2. Паўтар..  акн..  . 3. 1  цэл..  і  тры  сём..  . 4. Пяцьсот  чатыры  доўг..  кіламетр..	Варыянт  4   1.     Дзве  цэл..  і  пяць  восьмых. 2. Чатыры  вялік..  шар..  . 3. Паўтар..  літр..  . 4. Дзвесце  дваццаць тры  гектар..
Варыянт  5   1.     Дваццаць  два  апошн..  дн(я, і). 2.     Тры  цэл..  і  дзве  дзесят..  тысячы. 3.     Чатыры  цэл..   і  сем  тысячных. 4.     На працягу амаль трыццац.. гадоў.	Варыянт  6   1.     Сорак  два  будынк..  . 2.     Тры  доўг..  зімы. 3.     Нуль  цэл..  і  восем  дзесятых. 4.  Дзве  цяжк..  гаўбіцы.

 

Заданне 76. Спішыце, раскрываючы дужкі і ўстаўляючы  прапушчаныя  літары.

 

Два..цаць тры вялікі.. стал..; ст..(?)два..цаці(?)пяц(?)гадовы юбілей; (абодва, абедзве) акн..; (абое, абодва) малад(ых, ыя) жаніх(і, а); (абое, абедзве) нявесты; тры..цаці(?)тыс..чны танк; два варан(ых, ыя) кан(я, і); трох(?)міл(іа, ья)рдны  рахунак; тыс..ча в(о, а)с..мсот вос..мдз..сят дз..вяты год; (два, дзве) трэц(іх, ія) метр(а, аў); чатыры цэл(ых, ыя) і тры восьм(ых, ыя) (стагі, стога); нуль цэл(ы, ых) і два..цаць тры сот(ыя, ых) працэнт(а, аў); пяць два..цаць трэц(іх, ія) кавал­к(а, і, аў); тры два..цаць пят(ыя, ых)  (часткі, частак).

 

 

Н. сам,  само,  сама,  самі; Р. самога (м. і н. р.),  самой,  саміх; Д. самому (м. і н. р.), самой,  самім; В. сам (самога), само, саму, саміх; Т. самім (м. і н. р.), самой,  самімі; М. (у) самім,  (у) самой,  (у) саміх;

Н. самы,  самае,  самая,  самыя Р. самага (м. і н. р.),  самай,  самых Д. самаму (м. і н. р.),  самай,  самым В. самы (самага),  самае,  самую,  самыя  (самых) Т. самым (м. і н. р.),  самай,  самымі  М. (па) самым, (па) самай, (па) самых

 

Асцерагайцеся   памылкі:

 

П а - р у с к у	П а - б е л а р у с к у
Некого  послать,   нечего  дать, некем  заменить,   нечем  занять	няма  каго  паслаць,   няма  чаго  даць, няма  кім  замяніць,  няма  чым  заняць

 

Заданне 77.  Устаўце  патрэбны  займеннік,  падкрэсліце  яго.

 

1. Здаецца, каб меў крылы, узмахнуў бы імі і, як магутны птах, узляцеў бы высока-высока над гэтай ракой, што ціха плюскоча ля (самых, саміх) ног. (Г. Ш.) 2. Во толькі рабіць гэта не надта хацелася (самаму, самому, самаму) Бураву, лепш, каб ужо хто іншы.(В.Б.) 3. Каля (самога, самага) берага б’е з-пад зямлі крыніца з серабрыстай сцюдзёнай вадою. (В.В.) 4. З усіх сродкаў выхавання, якія ёсць у нас, у людзей, (самім, самым) выпрабаваным і надзейным было і будзе слова. (Віт.) 5. Адчуван­не таго, што Ганна толькі госцяю стала, было ў кожнага і ў (самай, самой) Ганны. (К.Ч.) 6. İх абстралялі і забралі ўсіх жывых, але (самога, самага) іхняга начальніка, якога даўно ўжо шукаюць, паміж імі не было. (К.Ч.)

 

Заданне 78. У якіх сказах ужыты формы займенніка сам, а ў якіх ― самы?  Выпішыце  нумары  сказаў  з  формамі  займенніка  сам.

 

1. Як тая рабіна, цвіла ў гэтае лета Ганна. Яшчэ, здаецца, учора была гарэза, падлетак, а вось ужо ў сам..й добрай пары дзяўчына, у сам..й красе сваёй! (İ. М.) 2. На пірамідзе гумна бачу даўно знаёмы выступ буслінага гнязда, а на гняздзе ― сам..га бусла. (Б.) 3. Дзень быў вясёлы, сонца свяціла з сам..га ранку. (Кул.) 4. Неўзабаве ціша запанавала ў класе, нават старэйшыя вучні, якія самі чыталі гэты твор і ведалі яго на памяць, уважліва ўслухоўваліся ў кожнае слова настаўніка. (С.А.) 5. У такія хвіліны я, вядома, не звяртаў увагі на бэз, хоць стаяў ён у мяне пад сам..м носам. Затое пасля экзаменаў пах бэзу да сам..га вечара п’яніў мне галаву. (İ.Н.) 6. Не жадай  іншым  таго,  чаго  не  жадаеш  сам..му  с..бе.  (Прыказка)

 

Заданне 79. Выпішыце нумары сказаў, у якіх на месцы пропуску  трэба  ўставіць  займеннік  сябе  ў  Р.  ці  В. склоне.

 

1. Пасля вайны коней не хапала, дык на … аралі. 2. А гады бескла­потнага дзяцінства і юнацтва не забываем, пакідаем у … на ўсё жыццё. 3. Досыць дакараць яе, яна і так сама … не рада. 4. Сама … 8 Сакавіка падарыла кветкі. 5. Не звяртай на … ўвагі, не засяроджвайся на фізічных недахопах, а радуйся прыгажосці і шчодрасці душы. 6. Самому … стала няёмка ад выказанай ім самім праўды. 7. У чужой кампаніі дзяўчыне стала не па … . 8. Кудлач быў добрым і верным сторажам, чужых блізка да … не падпускаў. 9. Не шукай непатрэбнага, лішняга клопату ні … , ні іншым. 10. Гаспадар ён так … , але хоць мужчынская шапка вісела ў хаце.           11. Дзядзька даў … зарок больш не хадзіць на паляванне. 12. Несла  ношку  на …  .  13. Нахіліўся  і  ўбачыў  у …  пад  нагамі  вожыка.

 

Заданне 80. Выпішыце нумары сказаў з граматычнымі памылкамі  ва  ўжыванні  займеннікаў.  Вусна  выпраўце  памылкі.

 

1. Чужое возьмеш ― сабе на карысць не пойдзе... (А. С.) 2. Я цябе такое раскажу, што ў цябе адпадзе ахвота пярэчыць. 3. Не стаў сабе дачасна помнік і ў бяссмерце не спяшы, лаві не ўласнай славы промні, а сонца кожнае душы. (Панч.) 4. Каля самога плоту раслі крапіва і чыстацел. 5. Мне хацелася не раз самаму ўзляцець у неба. 6. Падышоў к самаму берагу і зірнуў уніз. 7. Прыдбаў сябе ў ”Букінісце” рэдкую кнігу. 8. Ты старэйшы, на цябе ўвесь клопат ляжа. (İ. Н.) 9. Па падворку хадзіў ніхто іншы, як сын. 10. Каля берага ракі стаяў разложысты дуб. Калі ён параўняўся з ім, то пачуў брэх сабакі. 11. Настаўнік параіў несці кнігі да сябе. 12. Каля жыта на самай мяжы стаяла не што іншае, як новы камбайн. 13. Каля самай школы Алег убачыў дырэктара. Ён падышоў да яго. 14. Які-ніякі, а ўсё-такі свой дом. 15. İдучы ў армію, сын папрасіў маму не выкідваць свае сшыткі. 16. Табе, шчодры сялянскі стол, хочацца сказаць ласкавае слова. (Я.С.) 17. Хто-ніхто ўжо працаваў на полі. (К.Ч.) 18. Сусед раіў Андрэю схаваць сына, але ён яго не паслухаўся. 19. Жыў ціха, некаму не жаліўся на свой лёс. 20. İ некага нам папракаць. 21. На радзіме цябе знаёмы кожны сустрэчны. 22. Завітала цётка Фядора не так сябе, а па  важнай справе. 23. Няўжо цябе больш прыемна частавацца, чым самому дарыць пачастункі? 24. Самай гаспадыні дома не было, у агародчыку варушылася толькі старая маці. 25. Хацелася самаму праплыць на лодцы. 26. Ніхто не зробіць горш табе, чым сам сабе. 27. Бабуля папрасіла ўнучку купіць сабе малака. 28. Нішто іншае не пакідае ў душы такі яркі след, як першае каханне. 29. У госці завітаў ніхто іншы, як яго даўні сябар. 30. Калі на галінку пераскоквала вавёрка, з яе сыпаўся снег. 31. Тады ён усё ўспомніць цябе, усё прыгадае. 32. Зрэдку хто-ніхто заглядваў у гэтую  балоцістую  мясціну.

 

Заданне 81. Спішыце,  выбіраючы  адпаведны  па  сэнсе  займеннік.

 

1. Зрабіць (сябе, сабе). 2. Прывучыў (сябе, сабе) к парадку. 3. Убачылі (самаго, самога, самага) прэзідэнта. 4. Каля (самой, самай) рэчкі. 5. Самі (сабе, сябе) шкодзім. 6. Загадалі яму (самаму, самому). 7. У (самым, самім) патайным месцы.

 

 

& 1. Невыразны галосны ў канчатку дзеяслова або ў суфіксе інфінітыва   часта  можна  праверыць  націскам,  адкінуўшы  прыстаўку: падглéдз( і ?, е  ?)ць —  глядзéць;   ён  падглéдз( і ?, е ?)ць — ён  глядзіць.   2. Калі ў слове націск нерухомы, то трэба кіравацца табліцай асабовых  канчаткаў  дзеясловаў  I  і  II спражэнняў:                I  спражэнне:                                                 II  спражэнне:  Адз. л.                        Мн. л.                        Адз. л.               Мн. л.                                    1-я ас.  -у, -ю                   -ем, -ём, -ам, -óм       -у,  -ю              -ім,  -ым   2-я ас.  -еш, -эш, -аш     -еце,  -аце,  -яцé         -іш,  -ыш        -іце,  -ыце   3-я ас.  -е, -э, -а               -уць,  -юць                  -іць,  -ыць       -аць,  -яць   3. У дзеясловаў з ненаціскнымі канчаткамі спражэнне можна вызначыць       па  інфінітыве,  кіруючыся  наступным:   Да    II    с п р а ж э н н я    адносяцца:     1) дзеясловы  на  -іць  (-ыць),  дзе  -і-,   -ы- —  суфікс:  насіць,   тужыць             [не  блытаць  з  аднаскладовымі  дзеясловамі  І  спраж.  тыпу  віць,  шыць, крыць,  дзе  -і-, -ы-  ў  корані ];   2) дзеясловы на -ець, калі -е- не захоўваецца ў 1-й асобе адз.л.:   вярцець — вярчу (а не вярцею),  вісець — вішу (а не вісею); але: хацець — хачу,  хочаш,  хоча,  хочам,  хочаце,  хочуць (І спр.); 3) 5 дзеясловаў на -аць: гнаць, спаць, стаяць, баяцца, залежаць і ўсе вытворныя  ад  іх.   Усе  астатнія  дзеясловы   з  ненаціскнымі  канчаткамі —  І  спраж. Бегчы і вытворныя ад яго (выбегчы, адбегчыся…) ― рознаспрагальныя. Есці, даць і вытворныя ад іх (пад’есці, наесціся, аддацца) ― нетэматыч­нага спражэння, спрагаюцца па-асобаму, маюць спецыфічныя канчаткі:   1-я  ас.  я   ем,  дам;               мы   ямо,  дамо  (і варыянт  ядзім,  дадзім); 2-я  ас.  ты   ясі,  дасі;            вы    ясце,  дасце; 3-я  ас.  ён  есць,  дасць;        яны   ядуць,  дадуць   4. Пры змяненні дзеяслова нельга мяняць яго трыванне!!! Напрыклад, у наступных пáрах не адзін і той жа, а розныя дзеясловы: абціраць і  абцерці,  вывозіць  і  вывезці,  насіць  і  несці   і  г. д.   5. У 2-й асобе мн. л. націск не можа пáдаць на першы склад     канчатка!  Ён  можа  пáдаць а)  або  на  аснову  ( вýчыцеся,  абцірáеце ,  нóсіце  ), б) або на другі склад канчатка ― на склад це (берацé, смеяцéся,   гледзіцé ).  Пры гэтым у 1-м складзе перад націскам у канчатку замест     е пішацца я, а замест э пішацца а: несяцé, абатрацéся. У іншых пераднаціскных  і  паслянаціскных  складах   застаецца  е : (вы)  вывезеце,  гледзіцé.   6.  У   з а г а д н ы м   л а д з е  ў 1-й асобе множнага ліку дзеясловы могуць мець спецыфічныя для беларускай мовы канчаткі -ем, -эм (пад націскам),   -ма (не пад націскам): нясем, кладзем, вяжэм, бярэм; складваймася, канчайма.  У  а б в е с н ы м   л а д з е  ў 1-й асобе множнага ліку гэтыя дзеясловы маюць канчаткі: нясём, кладзём, вяжам, бярóм; складваемся, канчаем. Т. ч., у загадным ладзе канчаткі -ем і -эм націскныя, а ў  абвесным  ладзе  канчатак  -ем  ненаціскны.  У 2-й асобе множнага ліку ў загадным ладзе, у адрозненне ад абвеснага, націск можа падаць на канчатак -ы- (-і- ) перад постфіксам -це : загадны лад: бял і це,  прарасц і це,  кладз і це;  абвесны  лад:  бел іце  ,  праросц іце  ,  кла­дзяце  .

 

Заданне 82. Вызначце спражэнне дзеясловаў і запоўніце табліцу па ўзоры. Вусна растлумачце правапіс невыразных галосных. Якой тыповай памылкі трэба асцерагацца пры ўжыванні дзеясловаў у форме 2-й асобы  мн. л.  абвеснага  ладу ?

 

Памятайце: пры змяненні формы дзеяслова нельга мяняць яго трыванне, інакш дадзены дзеяслоў падмяняецца парным яму паводле  трывання  дзеясловам.

Інфінітыў	2-я   асоба   мн.  ліку   абвес.  ладу   ( Вы )
1. Выліць (ліць) 2. Адабраць     3. Блаславіць	выльеце – I спр. (утвораны  ад  аднаскладовага  на  -іць, дзе   і  ў  корані) адберацé – I спр. (інфінітыў на -аць, не ўваходзіць у лік 5-і дзеясл. II спр., у першым складзе перад націскам  э  змянілася  на  а ) блаславіцé – II спр. (не блытаць з загадным ладам, дзе націск  на   канчатку  і )

 

1  варыянт

Абавязаць,  абаперціся, абнадзе(е,і,я)ць, абтрэсці, агледз..ць, аглядаць,  адазвацца, адаслаць, аддацца, адмароз..ць, адмер..ць, аднесці, адол..ць, адпачыць ! // адпачнуць, адцерці, апынуцца, ачнуцца, берагчы, біцца, варажыць, варухнуць, везці, весці, в(я,і)сець, выб(я,е)ліць, выбраць, выв(я,е)сіць, віць, выц(я,е)сніць, выціснуць, выл..чыць (ад хваробы), выл..чыць  (лік),  вязаць,  дрыжаць !,  маўчаць !,  верашчаць!.

2  варыянт

Вярнуцца, абцерці, гнацца, гнуцца, грызці, грэбці, грэцца, даплесці, жаць (жыта), закругліць, застацца, захінуцца, заціхнуць, ісці, калупнуць, калыхнуць, кіпець, кіпяціцца, класціся, легчы, лічыць, махнуць, наесціся, несці, падаслаць (ад падсылаць і падсцілаць), падгледз..ць, падкурч..ць (ногі),  панесці,  парваць,  пераскоч..ць,  плыць,  пражыць.

3  варыянт

Прарасціць, праскакаць, прачнуцца, прыбав..ць, прыглядацца, прысягнуць, разагнуцца, разбіцца, развесці, развіць, развязаць, разліць, разлятацца, разляцецца, скубці, стаяць, студзіць, сцерагчыся, сцягваць, сцягнуць, сутыкнуцца, сячы, ткаць, трэсціся, угінацца, угледз..цца, уесціся, узбегчы,  укласці,  укруціць,  хацець,  церці,  цікав..цца.

 

Заданне 83. Устаўце  прапушчаныя  літары, вусна  растлумачце  іх правапіс.  У  2-й  ас.  мн. л.  ( Вы )  дзеясловы  стаяць  у  абвесным   ладзе.

 

İнфінітыў	Мы	Ты	Вы	Яны
Агледз..ць Выгр..бціся Выс(я,е)дз..ць Заенч..ць Замаркоц..цца Засаром..ць Засяродз..цца Праветр..ць Разве..ць Се..ць	ашчаслів..м бяр..м загорн..мся запіш..м зверн..мся калыш..м купля..м надзен..м пол..м праветр..м	Ты  адслуж..ш вы(я,е)в..ш заседз..шся заслон..шся выс(я,е)дз..ш высв(я,е)тл..ш выдз(я,е)ўб..ш касавур..шся паскандал..ш улагодз..ш	агледз..це адарв..це водз..це маўч..це пазыч..це прачн..цеся рж..це складз..це скрып..це узар..це	абуджа..ць выс(я,е)..ць замаркоц..цца засмал..ць захоч..ць зліту..цца пераскоч..ць праскач..ць разве..ць заквохч..ць
İнфінітыў	Мы	Ён	Вы	Яны
Удасканал..ць Угледз..ць Разнос..ць Ра..ць Разгледз..цца Выб..л..ць Напасв..ць Перамер..ць	узваж..м смя..мся разгледз..м адступа..м агледз..мся сустрака..м дзейніча..м выб..р..м	выб..р.. перагуква..цца прыслуха..цца зачару..цца агледз..цца піш..цца вы(е, я)в..цца губля..цца	выв..дз..це зав..з..це пан..с..це в(я,е)дз..це бераж..це верн..цеся ль..це см(я,е)..цеся	дазіру..ць адвоз..ць пацвердз..ць прыварож..ць падкорм..ць падгледз..ць нагосц..цца высыпл..ць

 

Заданне 84. Устаўце  прапушчаныя  літары,  вусна  растлумачце  іх правапіс.

 

Трэба	Мы	Яны	Ты,  вы,  ён
абнадзе..ць абнадзе..ваць абмусол..ць адгладз..ць адмер..ць адол..ць апрамен..цца апярэдж(ы?)ваць атуман..ць (накі­нуць  туман) валацуж..ць выв..рц..ць выл..цець вын(я,і)шч..цца вып(е,я)сц..ць выправ..цца высмал..ць выстра..цца вытрав..цца вы(е,я)в..ць грубіян..ць дагледз..ць дачысц..цца забуян..ць засакрэц..ць здол..ць калым..ць назапас..ць належ..ць насыц..ць пагладз..ць падгледз..ць перачысц..ць прабач..ць праігр..ваць размароз..цца разыгр..ваць раскашэл..вацца расплюшч..ць усвядом..цца	адверн..мся адгорн..м апын..мся буркоч..м выб..ж..м валакіц..м валоч..мся варож..м вын(я,е)с..мся высуш..м высыпа..м вышморгва..м вы(е,я)сн..м гаду..мся грукоч..м даганя..м дапіш..м завуз..м завяж..м заплюшч..м засмокч..м затул..мся згату..м здабудз..м насыц..м насыча..м начэш..м пагладз..м падпіш..мся Мы пакліч..м паляпша..м пачысце..м пераскоч..м пракруж..м праскач..м разгладз..м раскол..м расцяруш..м спалуч..м угледз..мся	адвоз..ць адгародз..цца адхрысц..цца абмусол..ць ацел..цца барабан..ць барон..цца булькоч..ць віхля..ць вызнач..цца вынос..ць вытач..ць вытрав..цца вэндз..ць вярэдз..ць годз..ць гон..ць грукоч..ць даводз..цца данос..цца драту..ць жал..цца заводз..ць завуз..ць заенч..ць заквас..ць закопц..ць засвішч..ць засмуц..ць  Яны калым..ць конч..ць кроч..ць нагамон..цца напоўн..ць пабел..ць пачу..ць перавоз..ць праскоч..ць разнос..цца угледз..цца	Ты  абкапа..ш абура..шся адсвішч..ш валацуж..ш дабіва..шся дабуду..ш здол(е?)..ш назнач..ш пакліч..ш пачува..ш пачысце..ш пачысц..ш прыварож..ш прывар..ш Вы  выб..ж..це вын..с..це  (буд. час) вын..с..це (заг.  лад) вытч..це  (буд. ч.) выштурха..це (буд.ч.) дабіва..цеся  (ц. ч.) дагр..б..цеся (буд. ч.) заенч..це зачысц..це нагн..цеся  (буд. ч.) н(е,я)с..це   (ц. ч.) падкароц..це прыблытва..цеся (ц.ч.) расплюшч..це см(я,е)..цеся  (ц. ч.) Ён   абазна..цца верн..цца выл..ц..ць гайда..цца датрыма..цца заверн..цца засол..цца трапля..цца узрушва..цца усм(я, і)ха..цца раскладва..цца

 

Заданне  85.  Выпраўце  памылкі  ва  ўжыванні  дзеясловаў.

 

1. Куды вы бяжыце? 2. Так не праб’ецеся. 3. Навошта ўеце вяроўку? 4. На мой голас адзавецеся. 5. Прыходзьце, як толькі прачнецеся. 6. Скажэце, каб прыходзілі. 7. Як вы іх распазнаеце? 8. İдзем гэта мы  ўчора па лесе і раптам бачым… 9. Мы вядзем з сабой дзяцей. 10. З якой мэтай іх бярэце з сабой? 11. Як толькі паклічу ― адразу адгукнецеся.      12. Перад пачаткам новага навучальнага года мы абавязкова пад­стрыжэмся. 13. Трэба адмерыць 5 м. стужкі. 14. Яны з лёгкасцю  пераскочуць  канаву.  15.  Коннікі  праскачаць  перад  вокнамі.

 

   ПРАВАПİС    СУФİКСАЎ    ДЗЕЯСЛОВАЎ   і 

 

ДЗЕЕПРЫМЕТНİКİ   (УТВАРЭННЕ  İ  ЎЖЫВАННЕ)
н е з а л е ж н а г а        с т а н у
цяперашняга  часу	прошлага  часу
з  суф.-уч-,   юч-,  -ач-, -яч-  не  характэрны для  бел. мовы!   Ужываюцца пры пераходзе ў пры­метнікі: (яны)  віс -(яць) → вісячыя (валасы), (яны)  стаj -(аць) → стаjачая (вада), (яны)  піш-(уць)) →  пішучая  (машын­ка).   НЕЛЬГА   ЎЖЫВАЦЬ Н. склон  муж. роду,  бо атрымліваецца   аманімія    з   дзеепрыслоўямі !!!   Дапускаецца ўжыванне ў дзелавым  і навуковым стылях у тэрмінала­гічных спалучэннях, дзе такія  ”шыпячыя”   дзеепрыметнікі часта  пераходзяць   у   прыметнікі: дзеючая армія, бастуючыя рабо­чыя, рухаючая сіла гісторыі, шы­пячы гук,  матывуючае  слова  і  пад.	з  суф.  -л- шырока ўжываль­ныя  ў  беларускай  мове:   (ён)  уцале  -( ў )  →  уцалелы,        парыжэ  -( ў )  →  парыжэлы,        спаце  -( ў ) → спацелы, гэтак жа:  пасівелы,  пачырванелы   і   пад.         з   суф.   -ўш-,  -ш- не  характэрны  для  бел. мовы!    НЕДАПУШЧАЛЬНЫ Н. склон муж. роду: аманімія з дзеепрыслоўямі !!!       Сустракаюцца     ў     дзелавым і  навуковым   стылях:  прыеха -( ў )  →   прыехаўшыя,    прынёс -( Æ ) →   прынёсшая,  прывё -( ў ) →   прывёўшае. Трэба  ненавідзець і  выкараняць  та­кія  ”шыпячыя”  дзеепрыметнікі.
з а л е ж н а г а        с т а н у
з  суф.  -ем-,    -ім- не   характэрны   для  бел. мовы. Ужываюцца ў дзелавым і навуко­вым стылях:  даследуj -(эм) → дасле­дуjэмы,   вылучаj -(эм) → вылучаj­эмы,  ствараj -(эм)  →  ствараjэмы.   Часта пераходзяць у прыметнікі: любімы (твор), цярпімы (боль), дзялімая  (лічба). У  м. родзе  ўжываць  можна, але трэба пазбягаць ужывання іх у мас­тацкім  і  публіцыстычным  стылях.	з  суф. -ен-, -ан-,  -н-, -т- шырока   ўжывальныя ў   беларускай   мове:  прынес -(ці)  →  прынесены,  асвятл -( і-ць)  →  асветлены,  астудз -( і-ць)  →  астуджаны,  дагледз -(е-ць)  →  дагледжаны,  запусц -( і-ць) →  запушчаны,  напіса -(ць)  →  напісаны,  жада -(ць)  →  жаданы,  апрану -(ць)  →  апрануты, ( рас)кало -(ць)  →  (рас)колаты,
У бел. мове  няма  зваротных  дзеепрым.  тыпу  свяцячыяся,  усміхаючаяся !

                  Тэма:  Д З Е Е П Р Ы С Л О Ў Е                  і

 

ДЗЕЕПРЫСЛОЎİ
незакончанага   трывання	закончанага   трывання
-учы(-ючы),-ачы(-ячы) ад  асновы   ц. ч.:   (яны)   смяj -(уц)-ца   →  смеj учы ся,   (яны)   рухаj -(уць)  → рухаj учы,   (яны)   кол -(юць)  →  колючы,   (яны)  нос-(яц)-ца   →  носячыся. АЛЕ:   (яны)   сп -(яць)  →   сплючы,  крыч- (аць)→  крычучы,   баj-(ац)-ца → баjучыся, кішучы, звінючы, бурчу­чы, вісючы,  хрыпучы  (і  хрыплючы)	-ўшы,   -шы   ад  асновы   пр. ч.:   (ён)  змало -( ў )  →  змалоўшы, (ён)  дагледзе -( ў ) →  дагледзеўшы,     (ён)  прынёс -    ( Æ )→ прынёсшы,   (ён)  спёк - ( Æ )-ся  → спёкшыся

 

 

 1   Памылка   ва   ўтварэнні :

 

Утвараючы  дзеепрыслоўі  закончанага  трывання,  суфіксы

 

 

-ўшы, -шы  нельга  далучаць  да  асноў  дзеясл. незаконч. трыв.

Памылка: глядзеўшы,  пісаўшы,  насіўшыся,  казаўшы,  пёкшы,  вёзшы

 

Паправіць  такую  памылку  можна  двума  спосабамі:

а) або  ўтварыць  дзеепрыслоўе  незак. трыв.  суфіксам -учы (-ючы),      -ачы  (-ячы):  гледзячы,  пішучы,  носячыся,  кажучы,  пекучы,  везучы ;

б) або далучыць прыстаўку, памяняўшы трыванне базавага дзеяслова на закончанае: паглядзеўшы, спісаўшы, нанасіўшыся,    сказаўшы,  спёкшы,  звёзшы   і  г. д.

 

 2    Памылка   ва   ўжыванні :

 

Асноўнае  правіла  ўжывання  дзеепрыслоўяў:

*****************************************************************************

У сказе з дзеепрыслоўем павінен быць адзін утваральнік абодвух дзеянняў: і асноўнага, выражанага дзеясловам-выказнікам, і дадатковага,  выражанага  дзеепрыслоўем.

Калі ж гэтыя два дзеянні выконваюцца рознымі ўтваральнікамі, то   гэта  памылка  ва  ўжыванні.

ПРЫЁМЫ   ВЫПРАЎЛЕННЯ   ПАМЫЛАК  

 ВА   ЎЖЫВАННİ   ДЗЕЕПРЫСЛОЎЯЎ  

 

 

Н я п р а в і л ь н а

П р а в і л ь н а

1) Пад’язджаючы да вёскі, нам трапляліся  клёны  і  дубы.   Тут два ўтваральнікі: дадатко­вае дзеянне пад’язджаючы выкон­ваецца ўтваральнікам ”мы”, а галоўнае дзеянне трапляліся   выконваецца   ўтваральнікам ”клёны  і  дубы”.     2) Лежачы на сене, лёгка дыхаецца  і  марыцца  пра  ўсё  прыемнае.    Гэта безасабовы сказ. Тут дадатковае дзеянне выконваецца адным утваральнікам (чалавекам), а галоўнае адбываецца само сабой, без   утваральніка. Таму гэта таксама памылка ва ўжыванні дзеепрыслоўя. Выключэнне складаюць безасабо­выя  сказы,  у  якіх  ёсць  інфінітыў.

 прыём: Калі пад’язджалі да вёскі, нам трапляліся   клёны  і  дубы. ‚ прыём: Пад’язджаючы да вёскі, мы бачылі (або: сустракалі) клёны і дубы. Тут адзін утваральнік абодвух дзеянняў:  мы  пад’язджалі  і  мы   бачылі.    прыём: Калі ляжыш на сене, лёгка дыхаецца і марыцца пра ўсё прыемнае. ‚ прыём: Лежачы на сене, лёгка дыхаць    і   марыць   пра   ўсё   прыемнае.

 

 3    Лагічная   памылка ―

 

 

 

 

 

Заданне 86. Выпішыце нумары словазлучэнняў з формамі дзее­прыметнікаў,  якія  не  адпавядаюць  нормам  беларускай  мовы.

 

1) працягваемая гутарка; 2) уважліва слухаючы сын; 3) атрымаўшыеся малюнкі; 4) уцалелы кавалак лесу; 5) змолатае зерне; 6) сурова насупленыя бровы; 7) па­рослыя мохам купіны; 8) заінетыя дрэвы; 9) зачырванеўшаяся ад марозу  дзяўчынка; 10) заросшы травою ручай; 11) засмажанны кавалак; 12) асветляныя  сонцам  паляны;  13) засыплены  лісцем;  14) куплены  на  ўласныя  грошы.

 

Заданне 87. Выпішыце нумары сказаў з граматычнымі памылкамі ва ўжыванні дзеепрыметнікаў. Вусна растлумачце, чаму вы гэтыя формы  дзеепрыметнікаў  аднеслі  да  памылковых.

 

1. Ён быў дагледжаны, падпраўлены і нядаўна пабелены, гэты журботны напамінак вайны. (В. Б.) 2. Невялікая магілка з завялай травою і высахлымі немудрагелістымі вянкамі старанна падраўняна; пагабляваныя штыкеціны агароджы афарбаваны зялёнай фарбай ― як і належыць вайскоўцам. (В. Б.) 3. Прылажыўся дзед Талаш ― і гулкі стрэл здрыгануў лясную глухмень, і трыумфуючы воўк таксама падскочыў угору і асунуўся, як мяшок. 4. У бары густым настоен пах смалісты. Падаслан пад ногі хвоям мох пушысты. 5. Кветцы засохшай зноў не цвісці. 6. Па­ветра было насычана ап’яняючым водарам жытнёвага поля. 7. Сярод папераў пастарэўшых, сярод запыленых лістоў радкі даўно забытых вершаў неспадзявана я знайшоў. 8. Апусцеўшае поле захмурнела высахшым быльнікам. 9. Усе гузікі папрышываты. 10. Навокал пляцоўкі пастаўлены плот, закладзен падмурак вялікага дома. 11. Жыве загінуўшы герой у светлай памяці людской. 12. Адгукніся, вясна, мне зязюляй з-за рэчкі, дай яшчэ раз прыпасці да любай зямлі і каштанаў сваіх незгасальныя свечкі над маёй адшумеўшай вясной запалі. 13. Скінуты межы, свет разгароджан. 14. Імжа перайшла ў спарнеючы дождж. 15. Пышным, некранутым ростам стаяла трава ― маладая, яшчэ не набраўшая ні соку, ні гушчыні свайго колеру. 16. Наўздагон веснавой сіле імчыцца вясёлая пераклічка прыляцеўшых птушак. 17. Пачуў плач прачнуўшыхся і прагаладаўшыхся дзяцей,  потым  убачыў  цётку,  вяртаючуюся  з  лесу.

 

Заданне 88. Выправіць памылкі ва ўжыванні дзеепрыслоўяў, карыстаючыся   абодвума   прыёмамі   выпраўлення   ( гл.  табліцу ).

 

1. Пад’язджаючы да горада, у мяне  парваўся  чаравік. 2. Седзячы    на беразе рэчкі, з ёй і здарылася бяда. 3. Пракапаўшы канаўку,         асушыцца поле. 4. Вяртаючыся пад праліўным дажджом дамоў, на ім       не было сухой ніткі. 5. Гледзячы на танцы дзяцей, сэрца радуецца.             6. Уволю  папрацаваўшы  і  папалуднаваўшы,  соладка  адпачываецца.

 

Заданне 89. Выпішыце нумары сказаў з памылкамі ва ўжыванні    ці ва ўтварэнні дзеепрыслоўяў. Вусна пракаменціруйце, у чым заклю­чаецца  кожная  памылка.

 

1. Прыбегшы ў спякотны дзень да ракі, нельга разгарачанаму адразу кідацца ў ваду. 2. Не чытаўшы кніг, не вучыўшы ўрокаў, не спадзявайся на поспехі ў навуцы. 3. Слухаючы выступленне спявачкі, у людзей на сэрцы станавілася лягчэй. 4. Было так ціха, што чуваць было, як недзе, зашыўшыся ў траву, цвірчэў конік. (Сач.) 5. Ад’язджаючы ў горад і надоўга развітваючыся з роднымі мясцінамі, у мяне моцна заные ў сэрцы, балюча зашчыміць у грудзях. 6. Задарожны стаяў тварам да ветру, быццам прытуліўшыся шчакою да яго пругкага халадку… (А. Ж.) 7. Было чуваць, як плешча, гуляючы ў вадзе, рыба, як злосна гудуць, пралятаючы блізка каля агню, чорныя рагатыя жукі. (İ. К.) 8. Паціху дагараўшы, дровы зрэдку ўспыхвалі дымком. 9. Зразумеўшы, што тут хвалі яе не дастануць, жанчына спынілася… (İ. К.) 10. Дайшоўшы да свайго старога селішча, не маглі, каб не зазірнуць на яго. (Сач.) 11. Ён ціха, нерухома ляжаў, з асалодай адчуваючы, як цела прыемна ные ад стомы… (İ. М.) 12. Седзячы на беразе возера, усплескі хваль лашчаць слых. 13. Ён час ад часу з надзеяй падымаў галаву і паглядаў уперад, спадзеючыся ўбачыць поле, але там па-ранейшаму стаялі сосны. (İ. М.) 14. Успомніўшы каля дошкі даўно прачытаны твор, вучань хмурыў бровы, моршчыў лоб і нават чухаў патыліцу. 15. Тут, ля возера, яго душа нібыта выпроствалася і наструнена замірала, прагнучы толькі цішыні і прыгажосці. (У. А.) 16. Кучаравая вішня ўжо адцвітала, шчодра сыпаўшы на зямлю свае белыя пялёсткі. 17. Прыехаўшы ранкам у лес па грыбы, там было ўжо светла. 18. Развіт­ваючыся  з  гаспадаром,  госці  адразу  паехалі  ў  горад.

 

 

 

 

Заданне  90.  У слупок  запішыце  словазлучэнні  злітна,  асобна  ці праз  злучок.  Справа  коратка  растлумачце  іх  правапіс.

 

Адмовіцца  на/адрэз Ва  ўсіх  на/віду Віднеліся  ў/глыбіні  двара Вывучыць  на/памяць Выклікáлі  ў/дзвюх Выставіць  на/паказ Глянуць  спад/(і,ы)лба Да/гэтуль  працаваць  Дым  папоўз  у/гару Ехалі  не/таропка Жыць  з/веку/ў/век Зазірнуць  у/глыб Запомніць  на/заўсёды Застацца  сам/на/сам Застацца  на/адзіноце З/вечара  задажджыла Згуляць  партыю  ў/нічыю Злучыць  у/адно Знаходзіліся  дзесьці  ў/глыбіні З/нізу  бачны  былі З/нізу  будынка  цякла  вада Знішчыць  да/рэшты Зрабіць  міма/волі Зрабіць  у/трая  больш З/размаху  паляцець З/ранку  выпаў  дождж Зрэзаць  на/бягу Імчацца  без/аглядкі İсці  без/мэты İсці  след/у/след İсці  ў/бок  рэчкі İшоў  у/сляпую Кідаліся  ў/бок Лезці  на/пралом Ляжаць  у/версе Мала/па/малу  выбрацца Наеўся  да/адвалу

Накіраваліся  ў/бок  дарогі На/перадзе  не  відаць Ні/за/што  не  прызнаецца Нябачны  з/нізу  туман Пад/вечар  пацяплела Падзяліць  па/роўну Па/доўгу  не  бачыць Пад/раніцу  пайшоў  дождж Пазіраць  у/далячынь Пайсці  на/міравую Пайшлі  ў/глыб  лесу Паставіць  у/шчыльную Пасыпаліся  з/верху  гары Пойдзеш  на/цянькі – згубіш  тры  дзянькі Прабіць  на/вылёт Працаваць  ад/відна/да/цямна Прыйшоў  да/дому Прыйшоўся  да/спадобы Рабіць  на/суперак  сумленню Раз/за/разам  нахіляцца Раз/пораз  пастукваў Сабрацца  ў/чацвярых Сказаць  не/ў/пару Скласці  крыж/на/крыж Смяяўся  да/ўпаду Сонца  большала  ў/вачавідкі С/пераду  спыніліся Спусціліся  з/верху Стаць  на/супраць Сустракаліся  за/летась Трымаць  на/па/гатове У/версе  страхі  віднелася  шчыліна У/сярэдзіну  не  пайшлі У/ранку  падмерзла У/чацвярых  дзяўчат  пабываў Час/ад/часу  ўспамінаць Шанаваць  сябе  з/моладу

 

Заданне  91. Запішыце  прыслоўі  і  аманімічныя  з  імі  спалучэнні  злітна,  асобна  ці  праз  злучок.  Вусна  растлумачце  іх  правапіс.

 

Адкласці на/заўтра; апрануцца па/святочнаму; быць на/чале ўлады; воляй/няволяй усё/ж зрабілі; вывучыць як/след; выканаць толькі на/палову; глянуць у/высь; гэтак/сама размалявалі; дзейнічаць за/адно; друкаваць у/потайкі; ехаць на/чале з кіраўніком; жылі ў/адкрытую; з/даўнá павялося; з’ехаць  з/дому  на/зусім; знаходзіцца  не/па/далёку; зрабілі  па/твойму; імкнуц­ца на/перад; ісці на/прасткі; калёсы коцяцца па/волі; ліцца без/упынку; на/во/шта сказаў; на/жаль, ад/разу не ўдалося; на/ляту ўдарыцца; не/зважаючы ні/на/што; несці пад/пахай; не/ў/меру языкаты; падкрасціся з/заду; паехаць на/сустрач ночы; пайсці ў/прочкі; патрэбен да/зарэзу; пачакаць да/пасля/заўтра; пашыць у/абцяжку; перадаваліся не/ў/час; перш/на/перш трэба супакоіцца; прабірацца па/двое; прадзірацца на/вобмацак; прыляталі што/лета; прынесці ў/двая больш; рабіць на/ўмысля; разумець па/рознаму; расказваць па/памяці; распрануўся на/хаду; расці па/абапал сцежкі; рухацца ў/перад; сабрацца ў/пяцярых; славіцца з/давён; стаялі век/вяком; сустрэліся ў/восень; схаваць за/пазуху; сям/там віднеліся; там/сама змешчаны; у/адзіночку зрабіць не/пад/сілу; усё/адно зробіць па/свойму; усё/роўна паедзе; у/трох хутчэй зробім; часу ў/абрэз; чапляцца без/дай/прычыны; чытаць у/голас; што/дзень успаміналі.

 

 

Р  а  з  а  м
не  ( ня )	ні  ( ані )
1) калі слова без  не (ня)  н е   ў ж ы в а е ц ц а: недахоп, невук; нясцерпны, неўміручы; ненаві­дзець, непакоіць; неадкладна, неўзабаве,  неўпапад; 2) калі слова  можна   з а м я н і ц ь   с і н о н і м а м     б е з  не : няшчасце (бяда, гора), незалежнасць (свабода, воля); недарагі (танны), нясмелы (палахлівы); нявесела (сумна),  невысока  (нізка); 3) з  н я п э ў н ы м і  займеннікамі і прыслоўямі: нехта, нешта, нейкі, некаторы, некалькі; недзе,  некуды,  неяк; 4) з   п о ў н ы м і   д з е е п р ы м е т н і к а м і, калі пры іх няма супрацьпастаўлення ці паясняль­ных слоў, за выключэннем слоў са значэннем ступені якасці: вельмі, зусім, амаль, надта, надзвычай, выключна, часткова, цалкам, поўнасцю, у вышэйшай ступені; напрыклад: непрачытаная кніга, неправеранае сачыненне, неперавезеныя дровы; часткова непрачытаная кніга, амаль неправераныя сшыткі, зусім незнаёмыя  мясціны,   надта  нецікавы  твор; 5) у   п р ы с т а ў ц ы   неда- са значэннем ’неадпаведнасць норме’: недагаворваць, неда­ядаць, недасыпаць, недачуць, недачуваць, недабачыць, недабачваць, недаедкі, недагляд, недабор, недасол, недалёт (не блытаць з прыстаўкай да- і адмоўем не ў значэнні ’не даведзенае да канца дзеянне’: не дагаварыць да канца, не даглядзець фільм, не дакапаць  агарод).	1) калі  слова  без  ні     н е   ў ж ы в а е ц ц а:  нішчымніца,   ніяка­ватасць;    нікчэмны, ніводны;   нічагуткі;  ніштавата; 2) з   а д м о ў н ы м і   займеннікамі  і  пры­слоўямі:   ніхто,  ані­хто, нішто,  анішто,  ніякі,   аніякі,  нічый,    анічый,   ніколькі,   аніколькі;   нідзе,  анідзе   і  г. д.; калі паміж часціцай ні (ані) і займеннікам ужываецца прына­зоўнік, то яны пі­шуцца ў тры словы: ні ў кога, ані ў кога, ні з чым, ані з чым,  ні ў якіх, ні да каго    і інш. (не блытаць адмоўныя займеннікі ніхто, нішто з няпэўнымі хто, што ў выразах не хто іншы,  як…; не што  іншае,  як…).
А  с  о  б  н  а
1) з   д з е я с л о в а м і,   д з е е п р ы с л о ў я м і,        к а р о т к і м і     д з е е п р ы м е т н і к а м і: не  чапаць,  не  працуючы,  не  дагледжана; 2) з   п о ў н ы м і   д з е е п р ы м е т н і к а м і, калі пры іх ёсць паясняльныя словы: не прачыта­ная мною кніга, не праверанае вучнем  сачыненне; 3) калі ёсць або падразумяваецца супрацьпастаў­ленне са злучнікам а: не спакой, а трывога; не рэдкі, а густы; не прывезеныя, а прынесеныя дровы; не весела, а сумна (не блытаць: няма супрацьпастаўлення ў прыкладах тыпу: Рэчка  нешырокая,  але  глыбокая); 4) у складзе   ў з м а ц н я л ь н ы х   а д м о ў я ў: далёка не, зусім не, ніколькі не, нічуць не: далёка не халодны, нічуць не лепшы, ніколькі не меншы  і  г. д.; 5) з   у з м а ц н я л ь н ы м і   і   з а й м е н н і к а-   в ы м і   п р ы с л о ў я м і:  не вельмі, не надта, не зусім,  не  поўнасцю,  не  так,  не  гэтак; 6) з   н я п э ў н ы м і   з а й м е н н і к а м і  хто, што ў выразах: не хто іншы, як…(= не хтосьці іншы, а…); не што іншае, як…(= не штосьці  іншае,  а…); 7) з  формамі   в ы ш э й ш а й   с т у п е н і   п а р а ў-  н а н н я  прыметнікаў і прыслоўяў: не лягчэйшы,    не  смялейшы;  не  лепш,  не  цяплей; 8) з   б е з а с а б о в а - п р э д ы к а т ы ў н ы м і           с л о в а м і:   не  трэба,  не  варта,  не  шкада; з  прыслоўем  не  супраць;  з  часціцай  не  толькі.	У астатніх   выпадках: 1) д л я   ў з м а ц -    н е н н я   а д м а ў -л е н н я : ані не слухаецца; не прый­дзе ні к табе, ні ка мне; не бачу ні днём, ні ноччу; нідзе няма  ні  душы; 2) д л я   ў з м а ц -    н е н н я   с ц в я р - д ж э н н я  ў  выра­зах  хто  ні, што ні, як ні, куды ні, дзе ні, хто б ні, што б ні, які б ні, куды б ні і г. д.  (яны ўжываюцца ў даданых уступаль­ных частках скла­даназалежных сказаў): Што б ні здарылася ― вярну­ся дадому. 3) ва  ў с т о й л і -      в ы х  выразах: Ні села ні пала ― давай, бабка, сала. (Прыказка)

 

Заданне 92. Спішыце, часціцу не (ня), ні запісваючы разам ці асоб­на.  Вусна  растлумачце  кожнае  напісанне  (не  падглядваючы  ў  правіла !).

 

Абсалютна н../выхаваны хлопец; ан../чый; н../пакоіць, н../сцерпна, н../ўзабаве, н../кчэмны, н../водны, н../чагутка, аповесць н../прачытана; вельмі н../ўраджайны год; вокны н../зачынены; далёка н../поўны аналіз; зусім н../знаёмыя мясціны; карціна н../намалявана; колькі вершаў н../дапісалі; н../абсяжныя прасторы; н../ахайны мужык; н../больш як з кілаграм; н../быліца; н../дабачыць; н../дабачваць; н../дабор; н../давесці; н../дажыць; н../далічыцца грошай; н../дарэчна; н../дасведчаны чалавек; н../дасол; н../дасыпаць солі; н../дахоп; н../дачуваць; н../дачуць; н../даючы спакою; н../зайздроснае становішча; н../запрэжаныя коні; н../засеяныя грады; н../здаровіцца; н../змаўкальны гоман; н../знаёмы лес; н../кага; н../пакора; н../прачытаная мною кніга; н../раскрытая тайна; н../скошаны лугі; н../старэйшы за мяне; н../трэба; н../ўзаранае поле; н../шчаслівы лёс; н../шкада мне вас; н../высокі, але дужы; ні/адкуль; н../адной жывой душы; н../ў/кога; н../з чым; н../колькі н../горшы за астатніх; н../кроку назад; н../ў якія вароты н../лезе; н../чуць н../лепшы за вас; н../шчымны; н../ветлівы; н../падмецены двор; прайсці амаль н../заўважаным; у вышэйшай ступені  н../абгрунтаванае  рашэнне.

Даў зарок н../хадзіць н../да кога, н../бачыцца н../з кім (İ.М.). Дзе б н../хадзіў, вярнуся дадому. Ён н../высок, н../надта ёмак. Жыву, н../трацячы надзей, бо верыцца ў дабро людзей (Грах.). Жыццё — н../вясёлае, бесклапотнае свята, а доўгі і клопатны будзень (İ. М.). Здаецца, і чвэртка жыцця н../пражыта (Грах.). Куды/б н../вяла нас крутая дарога, дадому шляхоў н../забудзь. Куды вокам н../кіну, даспадобы мне ціхія нашы мясціны (Бр.). Куды н../кінь — усюды клін (Прык.). Н../бяда, што н../смелы, абы праўдзівы. Н../чапай чужога і н../бойся н../кога (Прык.). Н../сцюжа н../палохае, н../спёка, н../гнуся ад н../лёгкае хады…(Грах.). Н../хто н../супраць цёплых вясновых дажджоў, але ж н../надта прыемна, калі яны размываюць дарогі, робяць столькі гразі, што н../прайсці н../праехаць (А.Кул.). Н../лёгка пакідаць родны кут, яшчэ цяжэй — вяртацца (Сач.). Са стратаю н../папраўнаю н../мірыцца ён н../зашто ў жыцці (Вярц.). Хто/ж н../ любіць душою нашу маці-зямлю! (Бр.) Чаго н../мроіцца начамі, куды ўспамін н../занясе! (Грах.) Як н../гне мароз, н../гладзіць, але н../чога н../ парадзіць (К-с). Яшчэ н../колі н../бачаны, горад Мінск мне мроіўся ў глухім палескім мястэчку (Грах.). У горадзе мне н../ставала прастору, неба (Сач.). İ чвэртка жыцця н../пражыта. Я чуў іх, ідучы па яшчэ н../падмеценых алеях. İм/бы стос н..прачытаных кніг. Дзе/сь лявей вёскі як/бы даносіліся стрэлы. Хлопчык толькі/што вярнуўся з лесу. Рашэнне гэта н../абы/якое. Гаспадыня ўсё/такі прымусіла нас паснедаць (Пестр.). Давайце я/такі павяслую (Брыль). Хто/ж/небудзь зробіць.      Абы/да/каго  звярталіся.  Усё/ж/такі  прыйшлі.  Вам  абы/сказаць.

 

 

 

 

 

СЛОВАЗЛУЧЭННЯМİ   НЕ   З’ЯЎЛЯЮЦЦА:

 

 

 

 

Заданне 93. Знайдзіце граматычныя памылкі ў словазлучэннях і  запішыце  выпраўленыя  варыянты  пад  іх  нумарамі.

 

1) два тваіх брата; 2) гэты зазнайка вечна адзін; 3) пасмейвацца над няўмекай; 4) ён разумней цябе; 5) пайсці па грыбы.; 6) звольнілася дырэктар Марозава; 7) абедзвюмя нагамі; 8) загадчык кафедрай; 9) пра­бачце мяне,  калі ласка; 10) стаць намнога спакайнейшым; 11) ажаніцца на суседцы; 12) загадчыца кабінета; 13) блукаць па лясам, па балотам; 14) па­стукваць па сталу; 15) сустрэліся ў пяці кроках ад прыпынку; 16) даруйце яго; 17) сшытак па развіццю мовы. 18) Трое хлапчукоў спяшаліся да мурашніка. 19) Над кім кпіла, смяялася, таму і дасталася. 20) Жнівеньскія дні не даўжэйшыя ліпеньскіх. 21) Тры браты на адным кані па беламу полю едуць. 22) Трэба было аддзякаваць малых за тое, што прынеслі добрую вестку. 23) Адвакат Пятрова бліскуча выйграла судовы працэс.   24) За  дабро,  зробленае  табе,  пастарайся  аддзячыць  чалавека  дабром.

 

Заданне  94.  Перакладзіце  словазлучэнні  на  беларускую  мову.

 

Водить по стеклу; встречаться по четвергам; честен и справедлив по отношению к другим; извините меня за опоздание; посмеяться над своими неудачами; пойти в лес за грибами; послать за доктором; поехать за дровами; болеть туберкулёзом; требователен к себе; в двух шагах от озера; два  невысоких  деревца;  две  пятых  тетради;  заведующий  лабораторией.

 

Заданне  95.  Выпішыце нумары сказаў з памылкамі ў дапасаванні ці  кіраванні.  Вусна  выпраўце  памылкі.

 

1. Далёка ў полі чарнеюць тры вялізных разгалістых дубы. 2. Боль­шасць прысутных згадзілася з прапановай старшыні сходу. 3. Гультай і злодзей ― два родных браты. 4. Аблана аб’явіла конкурс на лепшую творчую работу па літаратуры. 5. Добрыя дзве вярсты не спыняліся жарты. 6. Некалькі соцень кіламетраў аддзяляюць яго ад рэальнага шчасця. 7. Адзінаццаць дзён мінула пасля сустрэчы сяброў. 8. Толькі дзве ніжніх галіны гнуліся ад цяжару яблыкаў. 9. Рабіць дабро таму, хто ўжо ніколі цябе не аддзячыць, ― гэта па-асабліваму сумна і радасна. 10. Група школьнікаў наведала краязнаўчы музей. 11. Дзесяць дубоў прыгожа аздаблялі леснікову сядзібу. 12. Ён зразумеў, што гэтыя чацвёра каля лесу чакаюць яго. 13. Як помнік старыны, стаяць дзве высокіх сасны. 14. Дацэнт Краўцова закончыў сваю навуковую працу. 15. Дзве маткі маюць па пяць сынкоў, а кожны з іх ― адно імя. 16. Чатыры вясёлых вераб’і вітаюць мяне за акном. 17. Сюды па легенды і казкі хадзіў я па кладках між багнішчаў гразкіх. 18. У калекцыі ўзнагарод пачэснае месца займала залатая медаль за перамогу на алімпіядзе. 19. Над чуллівымі смяяліся: у асяроддзі нелюдзяў цанілася жорсткасць, а не спагадлівасць. 20. Сотня белых гусей разаслаліся па лузе, як рамонкавы дыван. 21. Абое прайшлі нялёгкі шлях змагання і пакут. 22. Мне люба стэп шырокая. 23. Выходзілі дванаццаць малайцоў, выносілі пяцьдзесят два сокалы. 24. Некалькі разоў Міканор ездзіў у Юравічы за каморнікам, а прыязджаў адзін. 25. Два высокіх клёны здаваліся сінімі і мокрымі. 26. Урач Саснова пачала прыём хворых. 27. Рэдка хто з вяскоўцаў бачылі, як займалі пагранічнікі пасты і дазоры. 28. Міхась нарэшце рашыў тры цяжкіх задачы. 29. Гэтая задзіра пры  кожнай  сустрэчы  смяялася  над  Васілём.

 

Заданне  96.  Устанавіце адпаведнасць паміж сказамі і іх тыпамі. Адказ  запішыце  літарамі  і  адпаведнымі  лічбамі,  напрыклад:  А 6;  Б 1…

(Гл.  табліцу  ”Аднасастаўныя  сказы”  ў  канцы  дапаможніка).

 

Варыянт  1

 

А.   Знайсці  падкову ― шчасце.	1.  Абагульнена-асабовы
Б. Кменам, і смажанай рыбай, і ветрам падзьмула  з  гары.	2. Назыўны (намінатыў­ны)
В.   Над  полем  цішыня  і  золак.	3.  Пэўна-асабовы
Г. Збіралі толькі добрае шчаўе і заечую капусту  ды  смаржкі ― светла-карычневыя  грыбы.	4.  Няпэўна-асабовы
Д. Люблю цябе, лес, за тваю чалавечую шчодрасць.	5.  Безасабовы
Е.  Вось і Гарынь, глыбокая, шырокая,  імклівая.	6.  Двухсастаўны
Ж. Выбірай нявестку не ў карагодзе, а на  рабоце.	7.  İнфінітыўны

 

 

Варыянт  2

 

А.   За  вёскай  аралі  і  сеялі.	1.  Абагульнена-асабовы
Б.   Шчодры  лес,  багата  напоўнены  дарамі.	2.  Назыўны (намінатыў­ны)
В.   Навуку  за  плячыма  не  носяць.	3.  Пэўна-асабовы
Г.   Толькі  чуласці  нам  сёння  нестае.	4.  Няпэўна-асабовы
Д.   У  полі  ціш  і  спевы  птушак.	5.  Безасабовы
Е.   Ведаеш  назвы  тутэйшых  садовых  дрэў?	6.  Двухсастаўны
Ж.   Расці  і  прыгажэць  зямлі  любімай.	7.  İнфінітыўны

 

 

 

ЗНАКİ   ПРЫПЫНКУ   ПАМİЖ   ДЗЕЙНİКАМ   İ ВЫКАЗНİКАМ

 

Заданне  97.  Выпішыце нумары сказаў, у якіх на месцы пропуску  ставіцца   працяжнік.  Вусна  растлумачце  ўсе  пунктаграмы.

 

Варыянт І. 1. Зорнае неба ранняй вясной__вельмі цёмнае і загадкавае. 2. Айсбергі__гэта алмазы палярнага ззяння. 3. Добрым лю­дзям__мір, а шаленцам__вір. 4. Радасць і трывога, уздым і хваляванне__ ўсё змяшалася ў адчуваннях Паходні. 5. Расліны ў вучонага-батаніка__ жывыя, з душою і сэрцам. 6. Праца__аснова нашага жыцця, самы надзейны ген сапраўднага даўгалецця. 7. Адыходзяць гады і падзеі, а за імі і з імі__бяда. 8. Хі­трая штука__ўмоўны рэфлекс. 9. Я ― чалавек, які толькі ўмее з грудкі зямлі здабываць хлеб, а з сэрца свайго__песні. 10. Не­ба__блакітнае, у залацістых водсветах, падобнае да паветра ў лясных кветках. 11. Вялікая ўсё ж гэта радасць__праз доўгія гады трапіць у куток маленства. 12. Ён жа ім__не раўня. 13. Чужая старана__тугою арана, слёзкамі засявана. 14. Дарога__хоць шаром каці. 15. Бездухоўнасць__ страшная рэч, яна параджала варвараў, вандалаў, фашыстаў. 16. Самыя разумныя і прыгожыя__свае дзеці. 17. Розум__не кулеш, у галаву не ўвальеш. 18. İ сонца, і далёкі лес, і луг, і рэчка, і людзі, і вецер__усё рыхтуецца да сну. 19. Разумнаму навука прыбаўляе розуму, а дур­ню__дурасці. 20. Які прыгожы__чалавек, што шануе бацьку. 21. Зямля беларуская__шчодрая на таленты. 22. Геолагі могуць назваць мінерал, батанікі__фіялку, заолагі__малюска, звязаных з імем Дамейкі. 23. İ гэтыя кветкі, і маладая трава, і лёгкае паветра__ўсё было ўрачыста-святочным.         24. Старажытны Пінск__сэрца беларускага Палесся. 25. Зямля__адзіны дом чалавецтва ў бязмежных прасторах Сусвету. 26. Ад ракі павявала свежасцю і спакоем вады, ад дубровы__веліччу і вечнасцю. 27. У вер­шах__надзвычай адчувальная язычніцкая аўра. 28. Усё: і кветку на лузе, і рыжую палявую пясчынку__я дбайна ў сэрцы берагу. 29. Сінеча вады, свежы вецер, пахі рыбы і перапрэлых водарасцяў__усё было незвычайнае. 30. Цудоўная рэч__жыццё. 31. Меркурый__самая малая пасля Плутона планета Сонечнай сістэмы. 32. Людское сэрца__быццам мора, у ім бывае шторм і штыль. 33. Праўда свет кіруе ў заўтра, хлусня__да гібельнай  мяжы.  34.  Вучыцца  ў  прыроды__галоўнае  для  чалавека. 35. Веснавыя сны__светлыя і лёгкія, ружовыя і кароткія, як красавіцкая ноч. 36. Любоў да сваёй зямлі, да Бацькаўшчыны__самае высакароднае пачуццё. 37. Мора пахне ёдам і водарасцямі, зямля__пылам, сухой калючкай, нагрэтым мармурам. 38. Купала для нас__як легенда. 39. Чысты і беласнежны__ Багдановічаў подзвіг на карысць краю. 40. З’яўленне на Зямлі ў адзін, 1882,  год  двух  паэтаў__гэта  божы  дар  беларускаму  народу.

Варыянт ІІ. 1. Вялікі паэт__заўсёды вялікі настаўнік. 2. Сонца дае цеплыню і святло, зямля__свае жыватворныя сокі. 3. Багаты і прыгожы__ левы бераг Шчары. 4. Ма­ладзенькія хвойкі на ўзлессі__быццам хлапчукі ў кажушках. 5. Быць чалавекам, любіць людзей__дэвіз жыцця і творчасці П.Панчанкі. 6. Мы жывём у свеце, дзе вечар змяняецца раніцай, вяс­на__восенню, жыццё__смерцю. 7. Я__сын зямлі, нашчадак хлебаробаў.    8. Паэзія Янкі Купалы__гэта расквечаны і чароўны сад. 9. Выхаваць у дзіцяці пачуццё самапавагі__вось абавязак бацькоў. 10. Зямля__халодная, і не­ба__халоднае, космас яшчэ халаднейшы. 11. Увосень слаўна чакаць першага снегу, а зімой__першай травы. 12. Гаспадары былі надзвычай гасцінныя, гледачы__прыхільныя і зацікаўленыя. 13. Самая цікавая__ першая прачытаная кніга. 14. Найлепшая і найпершая педагогіка__жыццё вакол нас, жыццё нашых родных і блізкіх. 15. Гуляюць дзеці каля возера,   а неба з сонцам__у вадзе. 16. Усё: неба, поле, дарога і лес__патанула ў снежнай завірусе. 17. Любіць дзяцей__значыць мець педагагічны апты­мізм. 18. Жыццё__натхнёная паэма, якую трэба скласці і пражыць. 19. Мя­сцінка__як мясцінка. 20. Зямля на Случчыне__багатая, урадлівая. 21. Хора­ша пахла з каляін вільготным сасновым карэннем, а з дробных хмызоў__свежай лістотай. 22. Залессе__гэта адна з самых паэтычных мясцін нашай Радзімы. 23. Сышліся ўсе__ дзяды і ўнукі, бацькі і дзеці.     24. Дрэва__загадкавае і мудрае. 25. У чырвонай медзі стаяць дубы, у празрыстым золаце__бярозы. 26. Мараль і культура__паняцці вельмі блізкія. 27. Нават будні ў маладых ― урачыстыя святы, а здабыткі твае__больш падобны на страты. 28. Найвышэйшы ўзлёт полацкай архітэктурнай школы__звязаны з творчасцю дойліда İаана. 29. Зоркаўтва­рэнне__бесперапынны працэс прыроды. 30. Сонейка высокае поіць травы сокамі, а кусты над доламі__росамі мядовымі. 31. Паэтычны свет Купалы__цікавы, вялікі. 32. Пяшчотнымі агеньчыкамі загараюцца зорачкі першых кветак: на ўзлеску__сіняватыя пралескі, на балоце__лотаць.        33. Мір і вайна__словы, якія хвалююць сёння сэрцы людзей. 34. Неба начное__ў дзіўных фарбах. 35. Касіць__мужчынская справа. 36. Сумлен­не__гэта стрыжань маральнасці асобы. 37. Смех, вясёлыя галасы, музыка, лёгкае шапаценне лісця__ўсё злівалася ў невыразную, але жыццярадасную сімфонію. 38. У добрай весткі__лёгкія крылы. 39. Яніна ўбегла ў пакой. Кнігі, сшыткі__на падаконнік. Стол__ад сцяны. На стол__ чысты ручнік.        

 

ЗНАКİ   ПРЫПЫНКУ   ПРЫ   АДНАРОДНЫХ   ЧЛЕНАХ

 

Заданне 98. Пры спісванні расстаўце знакі прыпынку і ў дужках пасля  кожнага  сказа  коратка  растлумачце  пунктаграмы.

 

1. Хуценька збегай паглядзі кароў. 2. Дзічэюць агароды дрэвы хаты без чалавечай ласкі і рукі. 3. Які салодкі сон пасля доўгага дня цяжкай напружанай працы! 4. Гарачым летнім днём Вол з ворыва вяртаўся. 5. Пачуўся ціхі лясны шолах. 6. Шырокі школьны двор абсаджаны ліпамі. 7. У дваццатых чыслах ліпеня роўны глыбокі акуратны канал ляжаў між Гнілым балотам і рэчкаю. 8. Усталі хмары над зямлёю грозныя жывыя.     9. Спакойнае стомленае ад цяжару жыта міла ўсміхаецца тваім вачам.     10. Непрыкметная спакойная на паверхні крынічка выкідала з глыбіні сваёй пясчаныя фантанчыкі. 11. Вецер варушыў яго густыя з глянцаватым водбліскам   валасы.  12.  Дарога  ішла  па  старым  казённым  лесе.

 

Заданне 99. Выпішыце нумары сказаў, у якіх пунктуацыю трэба  дапоўніць  коскамі.  Вусна  растлумачце  пунктаграмы.

 

Варыянт І. 1.  Няўвага да мінулага свайго народа, да яго гісторыі і культуры, і мовы бясследна не праходзіць. 2. Лета адыходзіла. İ гэта адчувалася ўсюды: у лесе, у полі і на лузе. 3. Ужо адзін за адным пацягнуліся змрочныя восеньскія дні. 4. Зліліся рэкі ўсе ў адно разводдзе шумяць і іскрацца, пеняцца і гудуць. 5. Цёмная вераснёўская ноч нізка накінула на зямлю свой сінявата-чорны аксамітны полаг. 6. Пакланюся пушчам вячыстым і крыніцам, і мурагу. 7. Багдановіч меў усё, каб стаць вялікім: выключны паэтычны талент, вострае вока мастака і бездакорны густ крытыка. 8. Трамвай пабег насустрач Апейку лягчэй, хутчэй з грукатам і звонам. 9. Лес і рэчку, і клёкат бусловы і чалавечую ўсмешку ўраз можна знішчыць адным толькі словам. 10. Песня і казка ходзяць у пары і сеюць па свеце дзівы і чары. 11. У вырай далёкі лятуць жураўлі ад любай утульнай бацькоўскай зямлі. 12. Звестак дуб стары чакае з дальніх ніў і палёў ад сваіх сыноў. 13. Усё гэта: і горад у далёкай краіне і горны ланцуг, і кветка, і мінерал і жывёліна ― названа так у гонар нашага земляка. 14. Лес ужо жыў сваім актыўным, багатым вясновым жыццём.    15. Хата даволі прасторная, з нятоўстых круглякоў, пад новым гонтавым дахам. 16. Яны ішлі праз лес глухой замеценай снегам дарогай. 17. Пабя­ліла зіма палі і лугі, і сады і над рэчкай стагі. 18. Усё на свеце: хатнія турботы, і школа, і гэты клопат з Галяй ― усё адсунулася кудысьці далёка. 19. Дарога была хоць і нядоўгая, але нялёгкая з перасадкамі. 20. Вяртаюцца госці з вяселля… Не можа іх уціхамірыць ні бразгат калёс, ні ноч, ні чэрвеньскі бурны і шчыры дождж. 21. У доме хлеб і ружы, святло акон і святло душы людской. 22. Разам з новай птушкай ці кветкай прыходзіла новая песня або казка. 23. Дыхаў Уладзік і гаркавым пахам вольхі і водарам сярэбраных лазовых і ракітавых кустоў. 24. Бірка добры гаспадар хоць скупы і зажымісты. 25. Я ніколі яшчэ не бываў у заапарку або звярынцы і слана ўпершыню чамусьці згледзеў у хмарах. 26. На світанні пачуеш ты зязюль кукаванне і ласёў рыканне, і матораў голас густы.        27. Радугі стаялі ў вербалозах між птушыных светлых галасоў. 28. Я люблю і тужлівага Чайкоўскага і радаснага сонечнага Моцарта. 29. Маці ў шчасці спявала ў бядзе галасіла, звала з чужых далёкіх дарог у родную хату на матчын парог. 30. Мы любаваліся і полем абапал дарогі і хатамі пад цяжарам буслянак, і сонечным лесам. 31. Навалілася хмара дымная цёмная неабдымная. 32. Над соснамі, асінамі гуляюць па бары зялёныя і сінія залётныя вятры. 33. Відаць грудок і вуллі ўсе, дубы за рэчкаю і тоні ў нерухомай іх красе. 34. Я вочы цёмныя бяздонныя так блізка ўбачыў першы раз. 35. Не хачу спяшацца пакідаць родныя дарогі і хаціну, поле з каласамі і сенажаць гэта неба над маёй краінай. 36. Падперазаў фарсісты, дужы дуб зялёны пояс хмелю з кутасамі і ў яр глядзіць. 37. Зноў восень гаспадыняю прыйшла і з новай збажыны духмяных караваяў напякла.     38. Там быў калісьці мой маленькі рай: бярозкі беланогія і лаўка, і сіні месяц і шпачыны грай. 39. З гэтым шчаслівым болем за ўсіх і ўсё горка і радасна адчуваць сябе літаратарам. 40. Чуваць не то птушыны шчэбет-перасвіст  не  то  веснавое  булькатанне.

Варыянт ІІ. 1. Старыя хвоі і яліны, высока кінуўшы галіны, глядзелі хораша любоўна. 2. Празрыстая хмарка, як срэбраны коннік, за сінюю сопку плыве і знікае.  3. İ ў сэрцы нясу я, нібы запавет, старыя рабіны, і клін жураўліны і свет наш адзіны. 4. Нашаптала мне словы падману дажджлівая бяздомная восень. 5. То была не мірная шчодрая восень з ціхай, журботнай прыгажосцю лясоў і гаёў. 6. Валодзя быў хлопец рослы, але ціхі, па-даросламу паважлівы і разумна асцярожны хоць і смелы.         7. Люблю ліпнёвы грыбасей і ціш палёў і водар мяты. 8. Вялікія светла-блакітныя вочы глядзелі па-дзіцячы даверліва наіўна. 9. Людзі прыніклі да зямлі, не варушыліся, прагна прыслухоўваліся да гукаў глухой восеньскай ночы. 10. Густа працяжна зашумеў стары лес на ўсе галасы. 11. Ты маё шчасце і пакута, радасць і шчымлівы даўні боль, горкі водар недаспелай руты і майскі мёд і на парэзах соль. 12. Не з раніцы да вечара жывём ― жывём ад чалавека к чалавеку. 13. На чоўне сабраўся ў бязмежную даль, у шлях невядомы бясконцы. 14. Усе мы на гэтай зямлі суседзі: рэчка і бусел, дрэва і травінка, кветка і пчала, мураш і чалавек. 15. Яму ўсміхалася светла-сіняе неба і яркім блісканнем асвятляла далёкія прыгожыя вобразы. 16. Разняў вецер крылы свае, ляціць і шуміць, і пяе. 17. Яшчэ звечара над густым хвойнікам прамільгнуў невялічкі вастрадзюбы сярпок месяца.      18. Мы адшукалі шлях у родны край і ў светлы бор, і ў густалісты гай.     19. Ходзіць дзед белабароды полем, лесам, пералескам, засцілае рэчкі лёдам, брыльянцістым снежным блескам. 20. Цішыня стаяла ўсюды: і ля хаты, і на пасецы і на балоце. 21. Над рэкамі чыстымі барамі вячыстымі мігцяць, загараюцца, пераліваюцца, глядзяцца ў азёры палескія зоры.      22. Паблукаю каля ціхай Гайны ў сасновай сонечнай цішы. 23. Сталыя і важныя буслы з незвычайнай сур’ёзнасцю хадзілі па краях балота або падляталі да гнёздаў і папраўлялі свае палацы. 24. Кожнаму па сіле знаходзілася работа ў гаспадарцы: ці то на полі, ці каля жывёлы ці ў хаце. 25. Адшуміць кастрычнік жаўталісты і надзене белую карону. 26. İ ўздоўж і ўпоперак луг перасякаўся вузкімі доўгімі глыбокімі тонямі. 27. За гады свайго замужжа Ганна прывыкла таіцца, хаваць у душы пакутны боль і тугу і надзеі. 28. Узнялося сонца яснае над палямі, над азёрамі, асвяціла далі вольныя. 29. З касынкай яркай на плячах стаіць рабіна маладая, глядзіць на доўгі шлях з далёкім ветрам размаўляе. 30. Сонца стаяла высока і пякло, смаліла па-паўдзённаму па-летняму. 31. İ ўсё ўстала прад вачыма беднае кабеты: маладыя дні дзяцінства, дзявочыя леты. 32. Я вітаю жыццё і вясну і зару, што на ўсходзе ірдзіцца. 33. Хмары пруць, плывуць, таўкуцца, рвуць крыло крылом і дажджом рупліва льюцца ў полі за сялом. 34. Таполі і ліпы, і клёны ў парку шумяць маладым. 35. Жанкі і дзяўчаты збіраюць летам ягады і грыбы і гэтым трохі падзарабляюць на дамашні абыходак. 36. Стаяла сухая з марозам, з чыстым небам позняя восень.      37. Праз гэты шэпт прайшла і маладосць самой Магдалены, і маленства Ганны, і ўсё вялікае і значнае і малое і нязначнае. 38. На вяршыні Карадага спакойна спачываюць два маленькія празрыстыя воблачкі. 39. Лес апяклі суровыя калючыя ад гарачага сонца вятры. 40. Навальніцаю вецер дыхнуў над  ракою  і  раптоўна  прыціх  у  трывожным  спакоі.

 

 ЗНАКİ   ПРЫПЫНКУ   ПРЫ   АДАСОБЛЕНЫХ   ЧЛЕНАХ і

 

ПРЫ    АДАСОБЛЕНЫХ    АЗНАЧЭННЯХ   İ   ПРЫДАТКАХ

 

Заданне 100. Выпішыце нумары сказаў, у якіх выдзеленыя словы трэба выдзеліць коскамі або працяжнікамі. Вусна растлумачце пунктаграмы.

 

1. Алень выбіўся на сонечны астравок, пастаяў самотны ля маладой бярэзіны і злосна выцяў яе рогам. 2. Над зарослай густымі кустамі лесасекай плыло павуцінне бабінага лета. 3. Ядвігін Ш. прыгожы, сярэдніх гадоў мужчына заўсёды прыносіў з сабой вясёлы настрой. 4. У вёсцы я адразу зайшоў да знаёмага каваля Сцяпана Мікалаевіча. 5. У прысадах цяністых я сустрэўся з табой маёй светлаю, чыстай веснавою журбой. 6. Вакол старых, сатлелых ад часу пнёў выцягвалі адна перад другой угору доўгія шыі апенькі. 7. Знясілены, зняможаны ён уткнуўся шчакой у цёплы сівец купіны, нязграбна абняўшы яе адной рукой. 8. Днём яно мора пяшчотнае, сонечна-бірузовае. 9. Будучая святая Еўфрасіння Полацкая нарадзілася ў сям’і князя Святаслава Георгія. 10. А на дварэ ўжо восень яшчэ цёплая і ласкавая, шчодрая на чырвань рабін. 11. Тонкі назіральнік ён нястомна выхоўваў у сабе суровага мастака. 12. Ад раскладзенага пастухамі агню пахла дымам і печанай бульбай.13. За­шумеў на лад суровы вольны вецер сонца сын. 14. Праходзяць летнія дажджы сляпыя, цёплыя, грыбныя. 15. Уладзік дыхаў гаркавым пахам трохі пакрыўджанай на людзей вольхі. 16. Дачка Андрэя Ганна сядзела адна на сваёй прызбе. 17. Туманамі абвіты лес пахне мохам, лістамі, як ладанам. 18. Немагчыма ёй звонкай, маладой прапусціць сустрэчу над ракой. 19. Сын беларускай зямлі ён увайшоў у сусветную навуку. 20. Адзінокі і самотны сустракаю я сваю восень. 21. Ён Андрэй некалі любіў гэтую раннюю вясновую пару і нецярпліва яе чакаў. 22. Надру­каваныя Пятром Мсціслаўцам духоўныя кнігі распаўсюджвалі дабрачыннасць, асвету. 23. Мора цёмна-сіняе, у рэдкіх белых карунках разбіваецца аб вялікі камень. 24. Мсціслаў узнік на берагах ракі Віхры прытока Дняпра. 25. Напэўна, нашым песням лес падараваў сваю няўрымслівую сілу настоеную на цяністым шуме траў. 26. Акуратна ашаляваныя хаты стаялі ўздоўж вуліцы. 27. Прыйшлі маладыя хлопцы сябры Міколы. 28. Ён бачыў дубы на беразе Нёмана крэпкія, пышныя, з развіслымі вяршынямі. 29. Сівыя мудрыя дзяды вясковыя палітыкі сядзяць ды бавяць там гады пад клёнамі, пад ліпамі. 30. Пачынаў Алёша часцей за ўсё з песень, бо любіў іх сумныя, жаллівыя. 31. Звычайна стрыманы старшыня на гэты раз адразу выявіў абурэнне. 32. Шукаючы зручнага для пераправы месца, Палазок заўважыў схаваны ў кустах рыбацкі човен. 33. Заняты сабою ён болей маўчаў, не дужа ахвотна ішоў да людзей. 34. Жыта як найбольш прыстасаваная да суровых умоў культура вытрымлівала моцныя халады і ратавала людзей ад галоднай смерці. 35. Ноч светлая, расістая абняла лугі. 36. Прытуленыя ў жытах васількі вабяць сваім блакітам. 37. Яго аброслы шызаю шчэццю твар набыў выраз даўняй задумлівасці. 38. Між палёў шырокіх, як змяя якая, цягнецца дарога вузкая, крывая. 39. Як спецыяліст Вярбіцкі меў права жыць не ў бараках, як іншыя парабкі, а асобна. 40. Беларускі палітычны і грамадскі дзеяч Антон Луцкевіч паходзіў са старажытнага шляхецкага  роду.

Варыянт ІІ.   1. Жвавая, стройная, у квяцістай сукенцы яна як бы прынесла ў хату свежасць вечара і пахі садовай квецені. 2. Ціхая, абсаджа­ная ніцымі вербамі набярэжная вывела дзяўчыну ў сквер. 3. Дзявочая ўсмешка не то гарэзлівая, не то засмучоная кранула яго сэрца. 4. Ён сялянскі сын добра ведаў цану дажджавой кроплі. 5. Кампазітар і дырыжор Людамір Рагоўскі пазнаёміўся з Янкам Купалам, калі працаваў у Вільні. 6. Непражытыя дні адлятаюць ціха нічым не азмрочаныя, ніякай шчырас­цю не сагрэтыя. 7. Старая паляшучка знахарка Мар'я набожна перахрысцілася, падняўшы вочы на абраз. 8. Засеяныя шчыраю рукою палі вакол вёскі роўна зязелянелі маладымі ўсходамі. 9. З усіх сродкаў выхавання, якія ёсць у нас у людзей самым надзейным было і будзе слова. 10. Бурай змеценае лісце не вяртаецца на голле. 11. А я і не помню калыханкі гэтай вайной абарванай, недапетай. 12. Мален­ства! Яно басаногае, горкае і разам з тым шчаслівае было ў мяне і ў цябе, дарагі чытач. 13. Асветлены і абагрэты сонцам лес раскінуўся за прасторнымі лугамі. 14. Жаўранкі вясёлыя і нястомныя песняры поля плавалі ў затуманеным гарачынёй паветры. 15. Алень выбіўся на сонечны астравок, пастаяў самотны ля маладой бярэзіны і злосна выцяў яе рогам. 16. Нізавы вецер развёў на амаль чорнай вадзе Дняпра высокія ў рост чалавека хвалі. ( Гл. № 25 Варыянта 2 і № 6 Варыянта 1: Магчымы ж варыянты. ― Бурак Л. İ. Пунктуацыя бел. мовы, с. 66) 17. Да яго агеньчыку на плошчы і разу не працягнулася рука. 18. Жоўтая, акуратна пасыпаная пяском дарожка вяла да невялічкага дома. 19. Задаволеная сваім жартам бабка доўга смяецца разам з тым, хто яе слухае. 20. Ціхая, млявая плыве месячная жні­вень­ская ноч над зямлёю. 21. На вуліцы трапятала маладою лістотаю лета такое доўгачаканае і кароткае. 22. Навучаны жыццём ён ужо разумеў, што за ўсё трэба плаціць. 23. Са мною гаворыць, як быццам жывая, сагрэтая сонцам зямля маладая. (İ тут магчымы варыянты!)        24. Цётка маленькая рухавая жанчына ў акулярах сустрэла Алеся абдымкамі. 25. Баі адгрымелі на высокім, перакапаным снарадамі і бомбамі дняпроўскім беразе. 26. Сказалі калісьці дзяды мне хлапчыне, што ходзяць начамі агні на балоце. 27. Язэп выйшаў з зямлянкі і ўражаны хараством раніцы доўга стаяў нерухома. 28. Пад Новы год пасярод плошчы ставіцца багата ўпрыгожаная ёлка. 29. Маці і брат дзве прычыны яго пякучай тугі паўсталі перад Алесевымі вачыма. 30. Асен­няе сонца хоць ужо і не такое шчодрае, як летняе, усё-такі давала яшчэ трошкі цяпла. 31. Павязаная стракатай хусцінай Лівідора працава­ла побач з Мальвінай. 32. Хмарка цёмная, знізу трохі малінавая вісела над прыціх­лай ракой. 33. Падпалкоўнік, пазіраючы ў цемру, хвіліну з прагнасцю ўбіраў насычаны вільгаццю дняпроўскі вецер. 34. Хлопцы падняліся і бледныя, разгубленыя моўчкі рушылі далей. 35. Лета ― гэта прагрэтая паўдзённым сонцам паляна ў лесе. 36. Сабака гаспадыні істота рухавая і дрэнна выхаваная часта забрыдаў куды-небудзь далёка ў поле або на дзюны. 37. İ яму старому прыемна і радасна знаёміць іх дзяцей горада з таямніцамі лесу. 38. Нахіленая ў бок святла яна ўлюбёна падстаўляла сонцу свае чатыры шырокія глянцавітыя пялёсткі. 39. Маўк­ліва-гордыя буслы доўга кружылі над журавінавым балотам. 40. А над усім  расло,  шырылася  неба  неагляднае,  бясконцае,  роднае.

 

ЗНАКİ   ПРЫПЫНКУ   ПРЫ   АДАСОБЛЕНЫХ   АКАЛİЧНАСЦЯХ

 

Заданне 101. Выпішыце нумары сказаў, у якіх выдзеленыя словы  трэба  выдзеліць  коскамі.  Вусна  растлумачце  пунктаграмы.

 

Варыянт І.  1. Дзе-нідзе на паляне імшэюць у спрадвечным сне волаты-камяні.   2. Забіўшыся ў куток у адным з пакояў браў у рукі сваю ўлюбёную скрыпку. 3. Тут на хутары Вязынка ў час святкавання İвана Купалы ў сям’і арандатара нарадзіўся сын Янка. 4. Ніколі ж не быў, а то прыляцеў на ноч гледзячы. 5. Яшчэ нядаўна вось тут шапацела, шаргацела, жаўцела святкуючы свой час лагоднае бабіна лета. 6. Па-ранейшаму спакойна жыве вячысты горад, узняты над ваколіцай далонямі пагоркаў. 7. Тут на палявой Случчыне ад лесу засталіся толькі назвы палеткаў ды яшчэ ляскі. 8. Сяргей, здаецца, ішоў не датыкаючыся зямлі. 9. З усіх толькі Хведзька сядзеў неспакойна, еў хапаючыся. 10. Убіраючы воды крыніц і лясных рачулак бяжыць Віхра праз гаі і дубровы, праз жытнёвыя палі і духмяныя сенажаці. 11. İ далёка скрозь па полі гладзь снягоў бялела. 12. Спыніўся Загацкі не даехаўшы да сваёй былой вёскі на беразе колішняй рэчкі. 13. Неспадзявана аднекуль з боку лесу вырваўся парывісты вецер. 14. İ толькі ў адным месцы суцішае імклівы бег Віхра, робіць паўкруга па зарослым краскамі лузе мінаючы старажытны горад. 15. Там за невялікім ляском вясёлым і светлым ад бяроз, стаіць мая родная вёска. 16. А ў небе ўдзень і вечарамі высока поўнымі шнурамі злятаўся вырай жураўліны. 17. Паволі пралятаючы над вёскамі і пустымі палямі журавы раз-пораз падаюць свае сумныя галасы. 18. З поўдня з-пад Касішча мяккі вільготны вецер прыносіць духмяны, мядовы пах канюшыны. 19. Снег увачавідкі асядаў, змрачнеў і адсоўваўся як мага далей ад платоў і прызбаў. 20. Мікола маўчаў сцяўшы зубы. 21. Усюды загаманілі, забулькалі ручаі і ў шматгалосым шуме і звоне панеслі вясну некуды далей. 22. Пе­раступіўшы парог школы дзіця не развітваецца з маленствам. 23. Тут пад кручай было змрочна, таму раса здавалася  белай. 24. Сонца паліла не шкадуючы і моцна нагрэла брук, цэглу дамоў і асфальт тратуараў. 25. Расчасаўшы пругкім ветрам косы, спаласнуўшы ногі ў расе золатагаловыя бярозы паўстаюць ва ўсёй сваёй красе. 26. İ тут у Наднямонні паказаліся нарэшце першыя ластаўкі роднай вясны. 27. Ма­ці ўсё жыццё працавала свету не бачачы. 28. Па нізкіх мясцінах чуліся днём ледзь улоўныя пералівы нябачных яшчэ ручаінак. 29. Тысячамі дарог і ў розных кірунках ідуць людзі шукаючы сабе прастору, волі і шчасця. 30. Аднекуль з-за калгаснага саду прышамацеў сюды лёгенькі-лёгенькі, ледзь улоўны ветрык. 31. Дзесьці там на тым беразе, на старой сівой званіцы прагудзеў мілагучны звон. 32. Ён  ужо згодны быў і да вечара працаваць не еўшы. 33. Ці маем мы права сядзець склаўшы рукі?          34. Спакусіўшыся сонцам і цеплынёй другі раз зацвілі брусніцы, суніцы, нават крушына. 35. Там-сям з зялёнага мора маладога хвойніку высока ўзнімаліся парасоны-верхавіны старых хвой. 36. Вуліцы тут на Палессі шырокія, не вузейшыя за які мінскі праспект. 37. Ведаючы ўсе адценні слова можна лёгка перадаваць усе адценні думкі. 38. Хтосьці там у шырокім прыволлі заспяваў пра шырокае поле,― засвістаў ледзяным салаўём. 39. Сям-там па лугавых грудах раскідаліся бародкі-кудзеркі астраўкоў, дзе буяў малады, сакавіты дубняк. 40. Дзеці ў яго растуць на лес  гледзячы.

Варыянт ІІ.  1. Нахадзіўшыся да стомы ў нагах ён сядаў на пясок і сумленна дзяліў хлеб з сабакам. 2. Бабуля гаварыла не спяшаючыся, разважліва. 3. Недзе далёка на ўсходзе крыху абазначылася светласць на небе, але была яшчэ ноч, кароткая, летняя. 4. Ніхто не апіша і не намалюе ўсяго таго, што бачыш адсюль з высокага берага Шчары.  5. Там і сям на ўскраінах лясоў распускаліся маладыя лісточкі бярэзінак. 6. Тут, ля дарогі асвяжаючы душу ціха і густа шапацела ўраджайнае ў гэты год жыта.       7. Вяскоўцы лавілі шмат рыбы, білі розную звярыну і жылі прыпяваючы. 8. Тут жа каля хаты дзве вярбы старыя, дуб каржакаваты. 9. Як захлынуўся ад радасці жаўранак славячы сонца вясновага дня. 10. Пер­шыя зоры ўжо замігацелі то там, то сям у бяздонным небе. 11. Дзям’ян жыве сабе прыпяваючы. 12. На межах ды палявых дарогах улёгшыся ў карычневым быльніку і сівым палыне грэлі свае бакі старыя камяні.   13. Міма цёмнымі высокімі сценамі бясконца ішлі сосны варушачы кашлатымі лапамі. 14. Адсюль з Траецкага ўзвышша вечна малады Максім углядаецца ў сінечу веснавога неба. 15. Сцежка, па якой ён ішоў, згубілася недзе сярод папаратніку. 16. Хай жа над вамі з зары да зары радасна жаўранкі звоняць натхнёныя. 17. У хмарах кацілася то паказ­ваючыся, то хаваючыся зноў нізкае белаватае сонца. 18. İ лапця не спляцеш не ўмеючы. 19. На арэшніку можна было заўважыць на пупышках далікатныя ружовенькія вусікі цвету. 20. Папіскваючы ястраб апісваў кругі ў небе і паступова аддаляўся. 21. Даўным-даўно яшчэ ў дні юнацтва мяне зачароўвалі прасторы зямлі. 22. Мае радкі не ўбачаць свету, паснуць не ўзняўшыся з вытокаў. 23. Навальніцаю вецер дыхнуў над ракою і раптоўна прыціх у трывожным спакоі. 24. Кнігаўка кружылася над лугам, крычала, плакала не сціхаючы. 25. Вучылася Прадслава ў школе пры Сафійскім саборы. 26. Сонца ўжо купаецца праменямі недзе далёка ў росным лесе. 27. Пагоркі падступалі да ракі то паката спускаючыся зялёнымі адхонамі, то навісаючы над ёй стромымі кручамі. 28. Заіскрыліся ягады рабін, і азарыўшы вод імшарных сінь успыхнулі сузор’і журавін. 29. Вясной у спёках і дажджах пад крыламі галінак рос яблык, быццам на дражджах. 30. Там на левым беразе Сожа патанаюць у квецені лугі. 31. Снуючыся высока ў небе раняла птушка мяккія, ласкавыя мелодыі. 32. Уладзіку закарцела не марудзячы падзяліцца з кім-небудзь сваім адкрыццём. 33. Май шумеў навальніцамі; яны пачыналіся надвячоркам ужо другі тыдзень. 34. Сонца не відно, яно ўжо там за густой барвовай смугой нібы расплавілася. 35. Чапляючыся крыллем за нізкія хмары над самым Жыцькавам ляцелі ў вырай журавы. 36. Госці вырашылі выязджаць не марудзячы. 37. Хмара падкралася ціха зусім без ветру і грымот. 38. Хочацца бегчы босаму па лузе, па халоднай мяккай траве, задыхацца і адпачываць дзе-небудзь на ўзбярэжжы ракі або каля крыніцы. 39. Павольна не махнуўшы крыламі плавалі буслы збіраючыся ў вырай. 40. З таго часу заўсёды восенню ён наведваўся ў свае  грыбныя  мясціны.

 

ЗНАКİ   ПРЫПЫНКУ   ПРЫ   ЗВАРОТКАХ   İ

АДАСОБЛЕНЫХ   ПАБОЧНЫХ   КАНСТРУКЦЫЯХ

 

Заданне 102. Выпішыце нумары сказаў, у якіх набраныя курсівам  словы  трэба  выдзеліць  коскамі.

 

Варыянт І. 1.  Зашуміць можа вецер з падарожнай расстайнай сасны. 2. Некаму можа паказацца, што птушка не мае клопату. 3. Літасцівы мой лёсе падары мне вясну і даспелую восень. 4. Нацыянальная адметнасць мовы выяўляецца напрыклад у фразеалогіі. 5. Трэба думаю ўсе сілы кінуць на тое, каб павесці рашучую барацьбу з бездухоўнасцю. 6. Я часта думаю, чаму такі цяжкі лёс роднай мовы. 7. Забудзь трывогу вечную сваю, прыляж  мая натомленая мама. 8. Мы жылі як бачыце ў глухім кутку. 9. Паспра­буй адказаць на пытанне адным словам. 10. Адным словам дзед Талаш не збіраўся складваць зброю. 11. Якое гэта было вясёлае свята, які на жаль кароткі вечар! 12. Цябе зямля Купалы я цалую, як матчыну шурпатую руку. 13. Душа можа спяваць толькі ў шчаслівага чалавека. 14. Свята здавалася было яшчэ наперадзе. 15. Мусіць няма на свеце лепшай асалоды, чым тая, якую дорыць душы чалавека песенны лес. 16. Слухаю Вас мілы ў шолаху лісця, што моўчкі злятае на пачатку жніўня побач і міма мяне.     17. Можа толькі на імгненне прыпынілася яна, залюбавалася веліччу гэтых векавых дрэў. 18. Паўстань, паўстань маё сэрца з пустыні маўчання! 19. Прафесія творцы дае і найвялікшыя пакуты, і найвялікшае шчасце натхнення, якога  як прызнаюцца многія не зведаеш у звычайным жыцці. 20. Не пойдзе праўда рука ў руку з хлуснёю. 21. Не, не можа спаць хлапчына гэткім ранкам залатым: ходзіць статак па лагчыне, Федзя мусіць быць пры ім. 22. Праўда вачэй не засмуціць. 23. Праўда за вярсту адсюль ён незнарок наткнуўся на нейкага дзядзьку ля рэчкі. 24. Даўно нас вучыць твой Купала дух ісці праз слова ― у самасвядомасць! 25. Было відаць адразу, што камбайнер не спяшаўся выконваць загад старшыні. 26. Ты будзеш жыць мой краю бо з гэткай зямлі ўзнімаюцца зоркі на небе.         27. Відаць самотна ў дзень пагожы сасонкам на касе крутой. 28. Праўда іншы раз падобная на міраж. 29. Як сонца маё, ты беларуская мова свецішся словам кожным. 30. Можа за сваё жыццё чалавек здзяйсняе не адно кругасветнае падарожжа. 31. Я люблю тваю чуйную зімнюю ціш мой абсыпаны зоркамі горад. 32. Усім вядома радасць першага кахання.       33. Валоданне беларускай мовай не перашкаджае, а наадварот дапамагае ў вывучэнні іншых славянскіх моў. 34. Няўжо красуня ты не шкадуеш, што хараство і жыццё марнуеш? 35. Я кажуць здзяцінеў праз старасць і вершы і стаў вершаплётам у воласці першым. 36. У народзе кажуць так: лянок не любіць лянот. 37. Лес зімнюю песню спявае. Ён тужыць відаць па вясне. 38. Не пісаў бы, не складаў бы я вас думы-песні каб не вецер шызакрылы, вецер напрадвесні. 39. Тое, што з ім было, ― святая праўда, не мана. 40. Стаіш пад такім дажджом, і табе здаецца, што нехта перакуліў на  цябе  вядро  з  вадою.

Варыянт ІІ. 1. Зімняе неба сонейкам беліцца, вецер нямее, хмар не відаць. 2. Мабыць не прыгажосцю сваёй яна мяне прычаравала. 3. З выраем звонкім зноў ты да нас прыляцеў салавей. 4. Я ішоў, дзе смяяліся ружы, дзе здавалася гінуў туман. 5. Таленавітыя людзі здаралася ”заміналі” ўпартаму грамадскаму руху наперад неардынарнасцю свайго мыслення. 6. Сёння чалавек можа дасягнуць у навуцы фантастычных вынікаў. 7. Засумаваў я па табе Радзіма па недаступнай па тваёй красе.     8. Устанеш бывала раненька, пойдзеш у лес, захапіўшы кошык. 9. Чалавек  безумоўна тварэц прыроды, але не яе вянец. 10. Зеляніна агародаў і садоў завяла і здавалася запыленай. 11. Я хачу зберагчы цябе матчына песня  каб запоўніць табою спусцелыя душы! 12. Далейшага працэсу не відаць, але Алёша надта добра яго ўяўляе. 13. З-за каменя відаць быў толькі край белага палатна. 14. Я па праўдзе сказаць і думаў, што ты павінен праведаць мяне. 15. Відаць святла не знайсці тым, хто нарадзіўся ўжо сляпым. 16. Хлопец углядаецца ў гай і здаецца яму, што вось ля той дзівоснай бярозкі бачыць ён дзівосную постаць дзяўчыны. 17. Тагачасны Полацк як вядома з гістарычных крыніц быў больш шматлюдны і больш багаты, чым Вільня. 18. Разгарайся хутчэй мой агонь між імглы, ― хай цябе шум вятроў не пужае. 19. Кожнаму вядома радасць спаткання з кутком дзяцінства. 20. İ голас здаецца знаёмы, а пазнаць каюся не магу. 21. Мне часам  здаецца, што месяц ведае шмат зямных тайнаў. 22. Мабыць добра цяпер і самому відно: маладыя цябе перагналі даўно. 23. Толькі зноў на дзяцінства сваё азірніся ― і ўзляціш ты мой бусел вястун дарагі. 24. Ён на здзіўленне ўсяму сялу пачынаў купацца ў красавіку. 25. Снег здаецца варушыцца, дыша, наздраваты, прабіты цяплом. 26. Пранікніцеся любоўю да маёй роднай Беларусі людзі. 27. Адным словам спрытная Валя была, у яе руках усё гарэла. 28. Усім стала зразумела, што работа будзе цяжкай. 29. Раса на пожнішчы здавалася крупінкамі сонца. 30. У сетку як на злосць ні язь не йдзе, ні рак. 31. Слаўся ж ты восень наша дарамі багатымі, умалотам у гумнах і новымі хатамі. 32. Без сноў кажуць чалавек жыць не можа. 33. Сцвярджаць не падручуся, але як сведчыць дзед у кожным беларусе жыве крыху паэт. 34. Маланка на чорнай хмары здавалася велічэзнай агністай птушкай. 35. Павеяла дымам вільготным і горкім з кастра, што відаць дагарэў без пары. 36. Бяры ў палон мяне дарога, чаруй мне вока краявід. 37. Падарожнікі не ішлі, а дакладней паўзлі на вяршыню крутой гары. 38. Па багацці ўбору няма бадай прыгажэйшай за восень пары.  39.  Я  нават  уявіць  сабе  не  мог,  што  асака ― таксама  кветка.          

 

 Заданне 103. Пры спісванні расстаўце знакі прыпынку і ў дужках пасля  кожнага  сказа  коратка  растлумачце  пунктаграмы.

 

1. Кінулі гусі пяро напамінак пра скруху. 2. Гаспадыня жанчына жвавая і гаваркая сустрэла мяне ветліва і гасцінна. 3. Яго аклікнула сакратарка Ліда дзяўчына нізкарослая надзвычай вёрткая і шумлівая. 4. İ чамусьці гэта акалічнасць наяўнасць музыкі чутнай нават уночы не выклікала ў мяне здзіўлення. 5. Славянскі Наваградак прыгожы багаты горад культура якога была вядома ў далёкіх землях быў у добрым суседстве з балтамі. 6. Трэба было сустрэцца з Алёшкам гэтым дзіўна смелым падпольшчыкам пра якога расказвалі самыя неверагодныя гісторыі. 7. Якая яна мая зямля? 8. Флора або расліннасць Белавежскай пушчы зацікавіла вучоных іншых краін. 9. Што табе сніцца сасна сярод гэтай пустэчы? 10. Калі мы жылі ў Прудзішчы тады я быў яшчэ хлапчуком у нас служыў парабак. 11. İ вось ён быў як мне тады здавалася надзвычайны майстар казкі расказваць. 12. Сплылі гады бы тыя хвалі разводдзяў шумных веснавых.

 

Заданне 104. Выпішыце нумары сказаў, у якіх на месцы пропуску ставіцца   коска  або  працяжнік.  Вусна   растлумачце  пунктаграмы.

 

Варыянт І.  1. Праб’юся я ў Прыбалтыку сінюю__і прыйду ў Бела­русь сваю сцежкаю даўняй, дзяцінаю. 2. Спіць шырокая далеч палёў__і ўрачыстая ціш, звонкая і чуткая, суправа­жае павольны лёт ночы. 3. Мо­мант__і ў веснічках паказалася Аленка. 4. А побач уздымаецца чаротнік, аер__і растуць яны не абы-як, а вуліцамі. 5. Багдановіч ведаў многія еўра­пейскія мовы__і паэты з розных зямель і з розных стагоддзяў далучаліся праз яго да тутэйшай мовы. 6. Ранняй вясной распушыліся вербы__і зацінькалі сініцы ў набраклых гаях. 7. Толькі ноч настае__і ўзрываюцца, падаюць зоры. 8. На захадзе бліснула журботная, ласкавая ўсмешка сонца і патухла__і ў небе засвяціліся першыя зоркі. 9. Бабіна лета заканчвалася__і ад зямлі і ад неба цягнула холадам, асабліва па начах. 10. На высокім беразе не дзьмуў вецер__і не шумела лісце. 11. А ноч спускаецца ніжэй на снегавыя абшары__і ўсё наўкол пачынае прымаць воблік невыразнай фантастыкі. 12. Людскія раўчукі плывуць па тратуары__і ў снежнай імгле здаюцца далёкімі. 13. Пад гарачым ліпеньскім сонцам растае рамонкавы снег__і толькі адна-другая кветка будзе цвісці да самай восені. 14. İ на далёкі размах вакол пахне зямля__і свеціць сонца. 15. Звечара хутка цямнее__і цемра не празрыстая і лёгкая, а глухая і цягучая. 16. У гэтым доме некалі гайдалася калыска маленькага Максіма__і гучала матчына калыханка. 17. Дзе-нідзе яшчэ бялеў позні авёс__і цвіў яшчэ не заараны пад новае жыта сіні, высокі лубін. 18. Дзівосны абсяг ляжыць на ўсе бакі__і праз яго прывольна струменіцца Прыпяць. 19. У жыцці ёсць многа злых хвілін__ды ў гэты час, у гэту пору народных песень і былін краса  нам служыць за апору. 20. Стаялі гарачыя дні__і росныя цёплыя ночы.    21. Пры пыльнай дарозе шумяць палыны__і вясёлыя плачуць наводдаль каліны. 22. Лёгкія пушынкі ляталі, кружыліся ў паветры__і асядалі на дрэвы, на аголены куст бэзу пад акном. 23. Адгукнецца стары пугач са свайго дупла__і голас яго, злавесны і страшны, узбудзіць пошчак ва ўсіх нетрах. 24. Яшчэ гарэлі, быццам зоркі, маланкі-кветкі ля дарог__і васілёк красу бярог. 25. Яшчэ ў сакавіку то бралася адліга__і талая вада блішчала ў лагчынах, то зноў вярталіся маразы ды завеі. 26. Ты пазваніла мне з дзяцінства далёкага, амаль забытага__і сэрца спуджана забілася. 27. Позна світала__і рана змяркалася. 28. А снежная бель адбірала вочы__і на сэрцы ад гэтага рабілася светла і радасна. 29. Неба над лясамі было сіняе і ціхае__і ціха было ў саміх лясах. 30. İ статак дружны жураўліны за важаком падняў крылы__і пакланіўся ўсім далінам. 31. На стале гарэла лямпа пад светлым абажурам__і ляжала разгорнутая кніга. 32. Пачало змяркацца__і трэба было паклапаціцца пра начлег. 33. Тут ціха, спакойна, утульна__і песціцца ў сонцы платан__і лашчыцца вецер разгульны. 34. У павольным скананні восені хваляваліся буры__і кіпелі імкненні. 35. Сад звінеў пчоламі__і звон гэты быў як бы песняй цвіцення. 36. Тураўскі князь Яраслаў быў багаты і мудры__і людзей каля сябе збіраў усё разумных ды моцных. 37. Яшчэ пад сонцам бор сасновы жывіцай дыхаў з-пад кары__і захад сонца быў барвовы__і быў ружовы твар зары. 38. Ад нечаканасці ў Астапа замлелі ногі__і не то спуджана, не то радасна страпянулася сэрца. 39. Удзень прымлела ад сонечнай спякоты лісце на дрэвах__і быццам прывяў цёмна-зялёны бульбоўнік. 40. Школа ― культурны цэнтр на сяле__і  яна  павінна  быць  узорам  для  іншых  устаноў.

Варыянт ІІ. 1. Лісце берасклету зрабілася васкова-празрыстым__і толькі рэдкія пацеркі ягад здзіўлена пазіралі на свет. 2. İ кожнай хвіляй жораў пільна сачыў за зменамі ў жыцці__ды спрабаваў на дужасць крылле над журавінамі ў трысці. 3. У Міці ёсць сябры__і яны любяць прыходзіць у будку, пад сасну. 4. На цэнтральнай вуліцы віднеліся толькі адзінокія пешаходы__ды зрэдку праязджала грузавая машына. 5. Даўно адцвілі верасы__і травы павялі. 6. Дарога безліч разоў паварочвалася, выпрост­валася__і ўсюды, не перастаючы, вёў аднастайную сумную песню вецер.      7. Навальніцаю вецер дыхнуў над ракою__і раптоўна прыціх у трывожным спакоі. 8. İ спынілі гамонку лясы пад празрыстым святлом месяцовым__і аселі крупінкі расы на кустах і на травах мядовых. 9. Жаўранак першы вітаў тут надыход дня__і песня разлівалася ў маўклівым паветры звонам тонкага дарагога металу. 10. Каранасты дубок быў зусім адзінокі__і моўчкі слухаў буры далёкія крокі. 11. Самотна зорка над зямлёй згарае__і ў гурбах ліпа з холаду дрыжыць. 12. Вясна была ў самай шчаслівай сваёй пары__і ад многіх сядзіб павявала ружовай квеценню садоў. 13. Свежа__і зелена. Майскія дні. 14. Ніякая іншая птушка не можа параўнацца ў спевах з лясным жаваранкам__толькі свае песні спявае ён у бязлюдных мясцінах. 15. İду ― а неба нізкае, а ночка сінякрылая__і ўсё да болю блізкае__і ўсё― старонка мілая! 16. Канец студзеня. Ясна__і марозна. 17. Неба стала чыстым і высокім__і пяюць вясёлыя шпакі. 18. Рыба абудзілася з застою__ а ваўкі халодныя насы ўзнялі на сонейка густое і спрабуюць ціха галасы. 19. Ранак быў цудоўны__і кожны жоўты лісцік на дрэвах, здаецца, млеў. 20. Гляджу з усмешкай ветлай на цябе__і ўспамінаю Дняпро, і лета, і цень каштана на старой сцяне. 21. Дрэвы яшчэ не распусціліся, былі брудна-шэрыя__і рэзка вырысоўваліся на фоне зялёнага ельніку. 22. Не сціхаў дождж__і шумеў вецер__і рака ў сваім адвечным руху да мора спявала ўрачыста-журботную песню. 23. İ вось была і мне цяпер лугавая сцежка__ ды толькі рана было яшчэ ісці па ёй басанож. 24. Сярэдзіна лета. Шчодрае сонца__і лагодны дождж. 25. А хлопец гаварыў__і голас яго зрываўся на дзіцячы ўскрык. 26. Жнівень. Жытнія мэндлі__і грэчка ў пахкай красе.    27. Бяду дзіцяці заўсёды глыбока ўспрымае чулае сэрца маці__і ніколі яна не стане вучыць сваё дзіця благому. 28. Толькі пакалыхваў марнымі белы­мі кветачкамі бязлісты сухотнік__ды стракацеў трохі згаслымі круглымі шчоткамі перастаялы крываўнік. 29. Зранку неба было і чыстае, і яснае__і яснасць доўга стаяла ўдзень. 30. А цемра ўжо агортвала поле__і ў гэтай цемры ўсё нарастала птушыная песня. 31. Яна ў юнацтве была__і там жыла радасць, нейкая паўната гэтага маладога жыцця. 32. Май. Чаромхавая замець__і пошчак салаўіны. 33. Тым часам сонца выйшла ўгору__і з безгранічнага прастору лье бляск гарачы і яскравы. 34. Ноч стаяла чорная, густая__і ў гэтай чарнаце, як вялікія мядзведзі, варушыліся калючыя кусты барбарысу, шыпшыны. 35. Быў верасень__і жаўталістая восень ужо крану­ла пышнай пазалотай кроны дрэў. 36. Летні дзень. Блакітнае неба__і хмаркі-воблачкі на ім. 37. А прырода ажывала__і з кожным днём усё шырэй і смялей разнімала свае абдымкі вясна. 38. İ шугнуў дождж налётам смелым, павіс абрусам густа-белым над гэтым лугам, над палямі__і льецца коса ручаямі. 39. Скажы яна адно слова Сцяпану__і ён, здаецца, пойдзе за яе ў агонь і ў ваду. 40. Толькі зрэдку пачуецца стук дзятла ці жаўны__ды ўпадзе  на  зямлю  пераспелая  шышка.

 

 

Заданне 105. Выпішыце нумары сказаў, у якіх на месцы пропуску  ставіцца  коска.  Вусна  растлумачце  пунктаграмы.

 

Варыянт  І.  1. Калі ты гай бярозавы спаткаеш у дальнім краі ці між родных ніў__заўжды бярозку тую прыгадаеш, якую сам калісьці пасадзіў. 2. Ты скажаш, што песня не прапета__і што сёння вясна, а не бабіна лета. 3. Я адчуў, што і я не чужы на зямлі__і што гараць на далонях маіх мазалі. 4. İду між смолак і званочкаў, дзе б’юць крыламі матылі__і не магу душу і вочы красой забытай наталіць. 5. Покуль ніва красуе__і не высахлі рэкі, прыязджайце дахаты, дзе ля ганка жаўцее бярэма свірэнкі__і ад сонца хаваюцца ў пыл кураняты. 6. Для таго, каб даць свету мастака__патрэбны вялікія намаганні многіх пакаленняў. 7. Трэба дбаць, каб сцябло ні адно не змарнела__ды каб зерне расло, налівалася, спела. 8. Штогод__перш чым запаліць кастры на бярозах ды асінах, восень упрыгожвае пушчу дыванамі верасоў. 9. А як вернуцца з чужыны госці лета ― гусі__тады з цяжкага блукання з імі і я вярнуся. 10. Дома, пакуль снедаў__Загацкі ўсё ўспамінаў старую, адчуваў той светлы настрой, якім яна асвятліла яго. 11. Вечарам, калі паліліся першыя зоры__і туман спавіваў лесавыя дарогі, прыляцела палкавая разведка. 12. У дарогу я магу ехаць у любы час, у любое надвор’е і ніколі не скажу__што стаміўся. 13. İ вось мужчыне хмурнаму здалося, што вершы пра маё ― чужыя тым, хто цэглу лепіць, мацае калоссе__і плача на кургане залатым. 14. Вітанне сонцу, што між хмар вяслуе__гаям, траве, падлетку-жаўруку. 15. Подых вялікай ракі мы адчулі вечарам, калі сонца схавалася за лес__і мяккі жнівеньскі змрок акутаў зямлю. 16. Калі глядзець на вёску здалёку__здаецца, што яна ўся ахоплена вялікім белым зарывам.  17. Азіраючыся назад, мы бачым тых, хто вельмі хацеў расхінуць нашы душы насустрач святлу, жадаў__каб мы выраслі людзьмі. 18. Паза­лота дрэў асабліва кінулася ў вочы, калі ўзышло сонца__і яго гуллівыя промні асвятлілі наваколле. 19. Дуб адчуў, як халодная вада змывае пясок з яго карэння__а шурпатыя крыгі абдзіраюць іх кволую кару. 20. Люблю твае, Нарач, затокі і тоні, як вецер густыя туманы развесіць__ці снежная пена на хвалях зазвоніць. 21. Пэўна, неабходна для паэта нават і ў касмічныя вякі, каб звінела птушкамі паветра__і цвілі ля сцежак васількі. 22. Яна перавяла позірк на поле, нібы ўпершыню заўважыла__як сумна  ўсё апусцела навокал апошнімі днямі. 23. Як загрыміць гром, як пакоціцца па небе__дык нібы чуеш моцную смелую музыку. 24. Дагнаць мне тое трэба__што ўпусціла, седзячы ў журбе.  25. Чалавек толькі тым чалавек, толькі тым на зямлі вялікі, што да мэты шляхоў не адсек__і што сябе не спыняцца клікаў. 26. Я луг шкадавала за тое__што косяць касою, шкадава­ла пеўніка__што адмарозіў грэбень зімою. 27. Век дзяліся тым, што маеш__― хлебам-соллю, казкай-краскай. 28. Шпакі і ластаўкі ― дробязь, якой__каб і вельмі хацелася__не палічыш. 29. Калі рабіна не жадала адной застацца на вяку__дык ягады штогод люляла пры сонейкавым бальшаку. 30. Зноў паклікала восень на матчына поле, дзе палае ракіты празрысты касцёр__і чужая бяда адзываецца болем. 31. Люблю зямлю, што пахне лесам__люблю густой жывіцы дух. 32. З гэтага смутку, з гэтай парослай муравою сцежкі, што вядзе ад бацькоўскай хаты ў далёкі свет__ пачына­ецца Радзіма. 33. Я люблю пазіраць туды, дзе шумяць каласамі шырокія нівы__або рассцілаюцца бясконцыя лясы. 34. У жыцці з яго днямі крутымі, у быцці__дзе і хітрасць, і зман__сустракаюцца людзі, з якімі прастата ― самы лепшы твой стан. 35. Хацеў бы я на гэтай кручы стаць кастром__што пахне дымам і смалою. 36. Быццам цяпер чую, як пявуча шастаюць каласы__і як лёгка серп пераразае пруткую жменю сцяблін. 37. Заслону дзён мінулых адхілі і глянь, як сёння твае жывуць дзеці__і як ты жывеш на прадзедаў зямлі. 38. Чалавеку варта помніць, што жыццё ў сваім цячэнні няспыннае__і  што  са  змроку  чалавек  заўсёды  выходзіць  да  святла.

Варыянт  ІІ.  1. Чужое гора, якому не можаш памагчы__ці на якое не адгукаешся, кладзецца на сэрца цяжкім каменем. 2. Далей, за грудком, серабрыліся пірамідальныя таполі ― таксама знак даўнейшых алеяў__што вялі ў панскі двор. 3. Усе мы, колькі ні жывём на свеце__любім свой родны край, зямлю, дзе нарадзіліся, узраслі. 4. Калі не спалучана ісціна ўзнёслых мар і праўда штодзённай явы__нічога гераічнага для душы не здабудзеш. 5. Ён прымушаў сябе паверыць, што гэты перастук мае нейкую пэўную мелодыю__і хацеў дашукацца яе сэнсу. 6. Па тым, колькі зімою падала снегу, меркавалі, якое будзе лета__і што ўродзіць. 7. Што значаць мне голас, што світальнай птушкай пяе__агністыя вочы і рукі, як хмель?          8. Пройдзенае народам ― гэта не баласт, які абцяжарвае далейшы рух__і які можна скінуць з сябе. 9. Якая сляпая, невідушчая можа быць радасць__ калі сама не хоча бачыць таго, што ператворыць яе ў боль і пакуту!          10. Чуць свет, чуць сонейка ўстане__пайду з касой на луг мурожны. 11. Не развітацца мне з таемным шумам сосен, што ўдаль глядзяць з курганнай вы­шыні__дзе ліраю звініць мне пушкінская восень. 12. Ён адчувае, што__ чым далей ад’язджае ад Палесся, тым меншую ўладу маюць яго чары над ім. 13. Як толькі ноч суровая за небасхіл збяжыць__зарніца каляровая над краем задрыжыць. 14. Хтосьці там, у шырокім прыволлі, дзе ўзмежкі гараць серабром__заспяваў пра шырокае поле… 15. Як добра, калі благое, горкае ў жыцці чалавека нядоўга цягнецца__і калі на змену яму прыхо­дзіць радасць. 16. Рана разгортваць буквар__ калі дзіця не адчула яшчэ жывых вытокаў слова. 17. Успомнілася вёска, дзе жыла яго адзіная сястра__і дзе ён стаў амаль самым паважаным чалавекам. 18. Хіба хто ведае__дзе канчаецца тое неба, што ззяе сінім святлом над бацькоўскай сядзібай. 19. Лесніка заўсёды радуе думка, што ў тую цяжкую часіну, калі ён быў у атрадзе__і лес ніхто не сцярог, тут не высеклі ніводнага дрэўца. 20. Ніхто не ведае__як сірата абедае. 21. Калі чалавека параўнаць з дрэвам__то памяць і будзе тымі каранямі, якія даюць сілу, даюць непа­хісную апору чалавечай годнасці. 22. Хто мазгамі слабаваты__заўжды за праўду плаціць злом. 23. Толькі калі машына рушыла__і крыху асеў пыл, ён павярнуўся і шпарка закрочыў следам за ёй. 24. Я стараўся ўспомніць__ як трапіў сюды__і, здаецца, думаў, як уцячы адгэтуль. 25. Ёсць такі час, калі ўсё выспявае__і нішто не трывожыць велічнага спакою, які ахоўвае расліны. 26. Усё пакінуць след павінна, бо__як пачаўся белы свет__ прамень, пясчынка і расіна нязменна пакідаюць след. 27. Хто любіць і шануе красу зямлі__той абавязкова бывае і шчырым яе абаронцам. 28. Усе яны ведалі, што__калі добраахвотнікі не прывязуць гармату, то камбат загадае наступаць. 29. Зніклі краскі, бы тыя чары мілай казкі__якую ў часе вандравання ці адзінокага блукання табе складаюць думкі самі. 30. Калі гэтую зямлю ўбачыш хоць раз у жыцці__яе не забудзеш. 31. Жыццё нас удаль імчыць, за семафоры, дзе ціш палёў__і дзе гулкія лясы. 32. İ ўсё ж на досвітку, і ў час змяркання, і ў ясны дзень, і ў час__як спяць палі, я дзякую жыццю за цень кахання. 33. Хай зразумее кожны на хвіліну, як незлічоны свету карагод__і як лёгка размінуцца з той, адзінай… 34. Прыемна пачуць, што дзеці дапамагаюць дарослым__і што яны шмат чытаюць, і што многія вучацца на адны пяцёркі. 35. З выраем звонкім, што з ветрам плыве__зноў ты да нас прыляцеў, салавей. 36. Многа дарог у жыцці, па якіх блукаюць людзі, каб знайсці тое__што лічаць яны сваім шчасцем. 37. İ калі ў паходнай палатцы прысніцца мне светлы гай з залатымі суніцамі__тады гасне туга. 38. İ я ўсё чамусьці забываю, што знік той дзень, загублены ў цішы, што час ляціць, што ты ўжо не тая__і што даўно я знік з тваёй душы. 39. İ вось дзеці, якія не ўмеюць ні чытаць, ні пісаць__складаюць апавя­данні, вершы, казкі. 40. Сяргей Давідовіч з тых паэтычных мясцін, дзе гучыць сакавітая беларуская мова__і продкі-землякі захавалі багатыя народныя  традыцыі.

 

 

Заданне 106. Выпішыце нумары сказаў, у якіх на месцы пропуску  ставіцца  двукроп’е.  Вусна  растлумачце  пунктаграмы.

 

1. Ёсць такі закон жыцця__шануй чужое аж да пакланення, сваё любі да самазабыцця. 2. З трох крыніц я вады паспытала__наталіла адна Беларусь. 3. Пад поўдзень выбівалася з туману сонца__трава і дрэвы яснелі, неба ўзнімалася вышэй. 4. Жадаю лёсу аднаго__быць камусьці неабходным, не адчуваючы таго. 5. İ бачыць дзед Талаш__вялізны дзікі кабан павольна выходзіць з ляснога гушчару і брыдзе па чэрава ў снезе, не зважаючы на дзеда. 6. Прылажыўся дзед Талаш__і гулкі стрэл здрыгануў лясную глухмень. 7. Дзесьці хруснуў сучок__мякка ўпала паблізу хваёвая шышка. 8. Раптам бачу__паволі падае на зямлю адзінокі жоўты лісток. 9. Мусіць, недзе там__у гушчары маладога сасонніку, хаваецца бела­стволая бярозка. 10. Валодзя добра ведае__нездарма коршак кружыць над полем цэлы ранак. 11. Шум, піск, шырокі ўзмах крылаў__і коршак узнімаецца ў паветра. 12. За полем сінеў далёкі лес__бярозы купкай сышліся ў жыце, і да іх паволі плыло-апускалася сонца. 13. Поле спускалася краем у лагчыну__вілася-пятляла сярод лугавіны спакойная рэчка. 14. Трымаць аленя на пагранзаставе больш нельга__апошнім часам ён панадзіўся па некалькі разоў на дзень пераходзіць туды і назад граніцу. 15. Спрабавалі расстацца з ”парушальнікам” па-добраму, але дарэмна__дзе б ні пакідалі Бэцю начаваць, усё адно ён вяртаецца на заставу. 16. Су­працоўнікі зноў пачалі думаць__куды б яшчэ накіраваць гэтага выгада­ванага людзьмі аленя. 17. Цвіце жоўтым запозненым кветам агурочнік, гарбузнік__ пузацеюць, круглеюць стручкі фасолі, гароху, бобу… 18. За­гацкі ўехаў у вёску з нейкім страхам__быццам ён у нечым вінаваты.        19. Але па вуліцы ехаў нават паволі__лёгка і адразу пазнаваў старыя хаты. 20. Чуецца ў вышыні нечы жаласлівы, працяжны крык__гэта ляцяць жураўлі ў вырай, у цёплы край. 21. У сярэдзіне вёскі Загацкі прыцішыў ход__ён пазнаў пачатковую школу. 22. Скасіць атаву людзі патрапілі пад пагоду__так  пахне  толькі  сухое,  не  спляжанае  дажджамі  сена.

 

 

 

 

 

Заданне 107. Выберыце правільны варыянт пастаноўкі знакаў прыпынку  на  месцы  пропускаў.

 

1. 1. Возера пакалыхвала свае хвалі__і__каб пачуць іх шум__трэба было дужа ўважліва прыслухоўвацца да гамонкі дробных хваляў__ што__як  срэбра__ пераліваліся  на  сонцы.

 

1. Працяжнік, коска,  коска,  працяжнік,  коска,  коска.
2. Коска, коска,  коска,  коска,  коска,  коска.
3. Працяжнік, коска,  працяжнік,  коска,  коска,  коска.
4. Кропка з  коскай,  коска,  коска,  коска,  працяжнік,  працяжнік.

   

2. 2. Яшчэ не скора тыя дні__калі пачне сеяцца дождж__ яшчэ стаіць цёплае, сонечнае надвор’е__але ўжо адчуваецца__лес быццам насцяро­жыўся ў прадчуванні  не  такіх  і  далёкіх  перамен.

 

1. Коска, коска, коска, двукроп’е. 3. Коска, кропка з коскай, коска, коска.
2. Коска, коска, коска, працяжнік. 4. Коска, коска, працяжнік, двукроп’е.

    

3. 3. Яшчэ не паспела абудзіцца сяло__а ўжо ўсе зналі__лесніку вядома__хто выкапаў  капцы__хто  што  гаварыў  і  нават  думаў.

 

1. Коска, працяжнік, коска, коска. 3. Працяжнік, двукроп’е, коска, коска.
2. Коска, двукроп’е, коска, коска. 4. Коска, працяжнік, двукроп’е, коска.

   

4. 4. Здаецца__усё па летняму было__і сонца шчыра грэла__і луг у промнях зыркіх  за  сялом  свяціў  сваёй  чупрынай  парыжэлай.

 

1. Працяжнік, двукроп’е, коска.              3.   Двукроп’е,  працяжнік,  коска.
2. Коска, двукроп’е, працяжнік.              4.   Коска ,  двукроп’е,  коска.

   

5. 5. Адчуваючы__што юнацтва мінае__мы думаем__а што за той мяжой__дзе пачынаецца сталасць__дзе розум бярэ верх над пачуццямі ?

 

1. Коска, коска,  працяжнік,  коска,  коска.
2. Коска, коска,  коска,  двукроп’е,  коска.
3. Коска, коска,  двукроп’е,  коска,  коска.
4. Коска, працяжнік,  двукроп’е,  коска,  коска.

     

6. 6. Міжволі з болем падумалася__колькі мною загублена найдара­жэйшых__найярчэйшых эпізодаў__карцін, парыванняў душы толькі таму__што па свежым часе не запісаў іх, чакаў__калі прыйдзе чарга на іх законнае  месца.
7. Двукроп’е, коска,  коска,  коска,  коска.
8. Працяжнік, коска,  коска,  коска,  коска.
9. Коска, коска,  коска коска,  коска.
10. Працяжнік, коска,  коска,  коска,  двукроп’е.

 

7. 7. Змалку я палюбіў матчыну песню__а потым__калі я пазнаў Купалавы і Коласавы вершы__я ўбачыў__што ў песнях маці маёй і ў іхніх песнях ― адна  душа.

 

1. Коска, коска,  працяжнік,  коска.
2. Коска, коска,  коска,  коска.
3. Коска, двукроп’е,  коска,  двукроп’е.
4. Працяжнік, коска,  коска,  двукроп’е.

 

8. 8. Найлепшы той час__калі пачынаюць распускацца бярозавыя лісточкі__і няма лепшай музыкі__калі высока ўгары гойдае-песціць лёгенькі ветрык  пахучыя  лісточкі.

 

1. Коска, коска,  коска.                       Двукроп’е,  коска,  коска.
2. Працяжнік, коска,  коска.               Двукроп’е,  працяжнік,  коска.

    

9. 9. Душа чалавека__якая не п’е з крыніц сваіх продкаў__камянее і ператвараецца ў прах__і людзі становяцца нелюдзямі__і святое слова ”Радзіма” перастае для іх існаваць__бо для такіх радзіма там__дзе добра кормяць.

 

1. Коска, працяжнік,  коска,  коска,  коска,  коска.
2. Коска, коска,  коска,  коска,  коска,  коска.
3. Коска, працяжнік,  двукроп’е,  коска,  коска,  коска.
4. Коска, працяжнік,  працяжнік,  коска,  коска,  коска.

 

10. 10. Усё вакол знаёмае да болю__збягаюць незабудкі да вады__ сядае важна  бусел  на  таполю__ад  ластавак  абвіслі  правады.

 

1. Коска, коска,  коска.                          Двукроп’е,   коска,   коска.
2. Працяжнік, коска,  коска.                  Двукроп’е,   коска,   працяжнік.

        

11. 11. Трывога за свае летуценні адбіваецца першай ледзь прыкметнай маршчынкай на твары__і неспакой не-не ды і агорне сэрца__ці ўдасца табе зрабіць тое__на  што  ты  разлічваў__аб чым  неаднойчы горача марыў.

 

1. Працяжнік, коска,  коска,  коска.      
2. Коска, двукроп’е,  коска,  коска.      
3. Працяжнік, двукроп’е,  двукроп’е,  коска.
4. Працяжнік, двукроп’е,  коска,  коска.

     

12. 12. Не паспеў Мартын і падумаць__каб абмінуць гэту перашкоду__як на іх вачах здарылася цікавая праява__качка раптам правалілася ў ваду__а вада на  тым  месцы  ўзнялася…

 

1. Коска, працяжнік,  двукроп’е,  коска.
2. Коска, коска,  працяжнік,  коска.
3. Коска, коска,  коска,  коска.
4. Коска, коска,  двукроп’е,  коска.

     

13. 13. Без гэтай ліпы нават цяжка было ўявіць сабе тутэйшы ландшафт__таму, вядома__раніцай кожны здзіўлена задаваў пытанне любому стрэчнаму__што сталася__куды  падзелася  Антосева  ліпа ?

 

1. Працяжнік, двукроп’е,  коска,  коска.
2. Коска, коска,  двукроп’е,  коска.
3. Коска, працяжнік,  двукроп’е,  коска.
4. Двукроп'е, працяжнік,  коска,  коска.

    

14. 14. Напрадвесні__калі Ларысу прызначылі звеннявой па льне__яна доўга трывожылася__перажывала__як давядзецца працаваць__ці хопіць сілы__ведаў__ умельства?

 

1. Коска, коска,  коска,  працяжнік,  двукроп’е,  коска,  коска.
2. Коска, працяжнік,  коска,  двукроп'е,  коска,  коска,  коска.
3. Коска, коска,  коска,  двукроп’е,  коска,  коска,  коска.
4. Коска, працяжнік,  коска,  коска,  коска,  коска,  коска.

    

15. 15. У лесе яшчэ адчувалася ранішняя прахалода__зрэдку__калі я чапляўся за куст__пырскала па твары раса__але і раса__і прахалода былі ўжо як  падагрэтыя.

 

1. Працяжнік, коска,  коска,  коска, коска.
2. Коска, коска,  коска,  коска,  коска.
3. Двукроп'е, коска,  працяжнік,  коска,  коска.
4. Двукроп'е, коска,  коска,  коска,  коска.

 

16. 16. Сцяпан уздыхнуў__цяпер на полі былі відаць выжарыны__і калоссе__на якое ён любіў глядзець улетку__не гарнулася ў трубку__ стаяла пустое.

 

1. Працяжнік, коска,  коска,  коска,  коска.
2. Двукроп’е, працяжнік,  коска,  коска,  коска.
3. Двукроп’е, коска,  коска,  коска,  коска.
4. Коска, працяжнік,  коска,  коска,  коска.

    

17. 17. Толькі калі падрос__я зразумеў__чаму мама так моцна любіла вясну__з вясной у яе была звязана надзея на ўрадлівае лета__рупную восень і негалодную  зіму.

 

1. Працяжнік, коска,  працяжнік,  коска.
2. Коска, двукроп’е,  працяжнік,  коска.
3. Працяжнік, коска,  двукроп’е,  коска.
4. Коска, коска,  двукроп’е,  коска.

 

18. 18. Радасць__што сустрэне, убачыць Чэсю__узвышала__лёгенька несла Міцю__і ён  не  заўважыў__як  мінуў  некалькі  вуліц.

 

1. Коска, коска,  коска,  коска,  коска.
2. Коска, працяжнік,  коска,  коска,  коска.
3. Коска, коска,  коска,  працяжнік,  двукроп’е.
4. Працяжнік, працяжнік,  коска,  коска,  коска.

 

Заданне 108. Спішыце, расстаўляючы прапушчаныя знакі пры­пынку.  Вусна  растлумачце  іх  правапіс.

 

☼  У жыцці, на нейкім пераломе яго, чалавек як бы заварочвае назад, і нібы галоўным клопатам становіцца яшчэ раз прайсці перажытае. Можа таму гэтакімі кароткімі на сон робяцца старэчыя ночы. Усё думае думае чалавек пра тое, што было, і пра тое, што ёсць цяпер, — і сіліцца звязаць   усё ў адно разгадаўшы вечную загадку жыцця і мабыць непакоіцца не прызнаючыся  самому  сабе, з  сумотаю  і  болем, што  хутка  хутка...  Алесь Жук

 

☼  Калі адыходзіў з родных мясцін у новае, неспазнанае жыццё, ведаў  што пражывеш не гэтак як бацькі тваіх бацькоў што зжывалі век за векам пакаленнем змяняючы пакаленне не ведаючы ні таго прастору ні вялікага свету што адкрываўся табе. У маладосці заўсёды шчасліва думаецца і верыцца,  што  будучае  тваё  жыццё  адно  толькі  свята.

А цяпер, калі радасць і слодыч перажытага ляжаць на тваіх руках цяжкім мазалём прасвечваюцца беллю сівізны на скронях, часам можа падумацца і пра такое: там дома відаць лепш і патрэбней пражылося б тваё жыццё. Мусіць таму і пачынаюць сніцца радасныя светлыя прасоленыя журбою сны. У мяне гэтая парá сноў і позняга вяртання назад, дадому, пачынаецца якраз у жніўні, калі чуваць ужо жураўліная туга ў прасторных і сонечных даляглядах, калі асмужацца рабінавыя гронкі і з прыдарожных лазовых кустоў як пер’е з падбітай стракатай птушкі ападзе долу першае лісце.   Алесь  Жук.  Вечнае  поле

 

☼ У прыродзе можна назіраць дзіўную з’яву. Мёртвая халодная і непрыступная скала прастаіць мільёны гадоў вытрывае гарачую спёку лета і траскучыя маразы дажджы ды навальніцы. А вось такое маленькае насенне бярозы, мікраскапічная і кволенькая крупінка трапіўшы ў расколіну скалы і пусціўшы карэнне з часам пранікае ўсё глыбей у  цвердзь, і наступае момант калі непрыступная скала, якая памятае іхтыязаўраў і мамантаў, раптам не вытрымлівае націску бярозкі і рассыпаецца. [...] Гэтак і з чалавекам. Не ў своеасаблівым розуме не ў фізічнай сіле не ў прыгажосці яго моц. Значэнне яго — у мэце у велічы сэрца  у  сутнасці  імкненняў.

Творчасць вынік фізіялагічнай патрэбы вынік інстынкту дзеяння такога ж магутнага як прывязанасць у чалавека да родных мясцін патрэба ў дзіцяці пераадольваць перашкоды у птушкі — спяваць а ў рыб — плысці супраць цячэння горнай ракі. [...] Прага пазнання і тварэння такія ж сілы  як  каханне  і  голад. [...]    Аляксей  Карпюк

 

☼ Юнак дзяўчына якім пашчасціла змалку, са школы, сустрэць настаўнікаў і выхавацеляў, чуйных да хараства слова праз усё жыццё будуць удзячныя ім за душэўнае святло за чысціню пачуццяў якія якраз і робяць чалавека шчаслівым. Далікатнасць сардэчнасць адносін найтан­чэйшыя перажыванні чарадзейная сіла кахання захапленне прыгажосцю прыроды пачуцці адданасці і любові да Радзімы усё што на першы погляд немагчыма вызначыць і выказаць словамі, аднак жа ўсё, літаральна ўсё знайшло і знаходзіць сваё выяўленне ў слове у вобразе у паэзіі у мастацтве. І навучыцца разумець і адчуваць душэўнае хараство чалавека аказваецца можна пры дапамозе таго ж слова калі яно жыве гучыць спявае ў душы настаўніка.

[...] Без душэўнай чуласці без любові да дзіцяці не можа быць выхавання. Там дзе няма разумення тонкасці людскіх адносін вырастаюць бяздушныя, бессардэчныя эгаісты. Маральнае аблічча асобы залежыць ад таго  якія  крыніцы  жывілі  чалавека  змалку.

Чалавек які сустракаецца з вучнямі толькі на ўроку, па адзін бок настаўніцкага стала, ― не ведае дзіцячае душы а хто не ведае дзіцяці, той не  можа  быць  выхавацелем  пісаў  В. А. Сухамлінскі.   Паводле В. Віткі 

 

☼  Быў той час калі краскі паскідалі ўжо свае ярка-святочныя ўборы   і зараз будзённа і задумліва шуршэлі поўнымі каробачкамі спелых зярнят беражліва  хаваючы  іх  ад  дажджу  і  туману.

Спакусіўшыся сонцам і цеплынёй другі раз зацвіталі брусніцы суніцы нават крушына. Зноў успомнілі вясну званкі фіялкі канюшына. İх кветкі  былі не такія яркія і не такія буйныя як увесну але ўсё ж і яны змушалі зірнуць  на  сябе,  убачыць  іх  ціхую  прыгажосць...

Уранку лугі заўсёды высцілаў густы туман па якім здавалася можна было бегчы як па палатне і які сведчыў ужо што ў прыродзе пачынаецца дужанне цеплыні і холаду. Цеплыня не хацела яшчэ здавацца але і холад з кожным днём усё мацнеў. Ён халадзіў цёплае дыханне зямлі і яно выпадала росамі на пожні і туманамі вісела над атаваю. К абеду туман сыходзіў і тады ў палях і лугах рабілася так празрыста і чыста што выразна была відаць кожная капа сена і кожны крыжык ячменю кожны кусцік і кожны гаёк. İ нават здалёк можна  было  заўважыць  як  на ўзлесках гарыць сіняватым агнём спелы верас.   Паводле Я. Сіпакова

 

 

j    ПРОСТАЯ   МОВА   ПАСЛЯ   СЛОЎ   АЎТАРА   :    А : ”П . ? ! …”   або:       А :      ― П . ? ! …

k    ПРОСТАЯ   МОВА   ПЕРАД   СЛОВАМİ    АЎТАРА   :    ”П ? ! … ,” ― а .

l  ПРОСТАЯ   МОВА   ПЕРАРВАНАЯ   СЛОВАМİ   АЎТАРА   :   1) ”П , ― а , ― п .”  [ Разрыў на месцы коскі, працяжніка,  двукроп’я,  ніякіх  знакаў  прыпынку ]   2)  ”П , ― а . ― П ? !  .”    [ Разрыў  на   месцы   кропкі ]   3) ”П ? ! … ― а . ― П  .”  [ Разрыў на месцы пытальніка,  клічніка,  шматкроп’я ]

m  ПРОСТАЯ   МОВА   ПЕРАРВАНАЯ   СЛОВАМİ   АЎТАРА   İ  ў словах аўтара ЁСЦЬ  ЯШЧЭ  АДЗİН  ДЗЕЯСЛОЎ  МАЎЛЕННЯ,  ДУМКİ:    ”П ? ! … , ― а  і   а : ― П . ! ? …”     [ Разрыў  на  месцы  пытальніка,  клічніка,  шматкроп’я,   кропкі і ў словах аўтара ёсць яшчэ адзін дзеяслоў маўлення, думкі: і  дадаў:   і  дабавіў:   і  прашаптаў:   і  сказаў:   і  прапанаваў: ]

n   ПРОСТАЯ   МОВА   ЎКЛЮЧАНАЯ   Ў   СЛОВЫ    АЎТАРА   : а)  А : “  П ”, а.    (Разрыў  на  месцы  коскі) б)  А : “ П ” ― а.    (На  месцы  разрыву  няма  знакаў  прыпынку). в)  А : ” П ? ! … ” ― а. (Пасля простай мовы клічнік, пытальнік, шматкроп’е). ЗАЎВАГА:   Пункт  №  5  спрэчны,  сустракаецца  разнабой.

 

Заданне 109. Адзначце нумар схемы, якая адпавядае пастаноўцы  знакаў  прыпынку  ў  наступных  сказах  з  простай  мовай.

 

1. 1. А ты і праўда шкодны, пане браце адказаў яму дзядзька ў саламяным капелюшы  (В, в)іляеш  і  нашым  і  вашым 

 

1. ” П ”, ― а . ” П ”.
2. ” П , ― а . ―  П ”. 
3. ” П . ― а . ― п ”.
4.  ” П , ― а , ― П ”.

    

2. 2. Перапужалася (С, с)пытаў Азаровіч і лагодна дадаў (Н, н)е бойся, я  чалавек 

 

1. ” П ? ―  а  і  а : ― П ”.
2. ” П ? ― А : П ”.
3. ” П ? ― а  і  а : П ”.
4.  ” П ? ― а . ― П ”.

 

3. 3. Татуля, гэта мая найлепшая таварышка яшчэ з цяжкіх маіх год (К, к)алі з  цяжкіх  год,  то  дружба  павінна  быць  моцная  адказаў  вайсковец 

 

1. ” П ”. ” П ”, ― а .
2. ” П ”. ― ” П ”, ― а .
3. ” П . ― П ”, ― а .
4. ” П ”. ― ” п ” ― а .

 

4. 4. Тут і спынімся яшчэ раз акінуўшы позіркам бераг, сказаў Алекса і дадаў (П, п)аспяшаемся, змяркацца пачынае, а трэба яшчэ выбраць месца на  начлег 

 

1. ” П ” ― а  і  а :  ” П ”.
2. ” П ! ” ― а  і  а :  ” П ”.
3. ” П !  ― а  і  а : ―  П ”.
4.  ” П ! ― А  і  а : ― П ”.

 

5. 5. Ты хворая, мама (З, з)анепакоілася Анюта, беручы ў свае яе вялую, нямоглую руку  (К, к)ладзіся,  не  мітусіся.  Я  зраблю  ўсё  сама

 

1. ” П ? ― а . ― П ”.
2. ” П ? ” ― А .  ” П ”.
3. ” П ? ― а .  П ”.
4.  ” П ? ― а ,― п ”.

    

6. 6. Галодная мама заўсёды казала (Я, я) сытая, дзеткі. Ешце на здароўе і  аддавала  сваім  дзецям  апошнюю  скарынку 

 

1. А : ” П ! ” ― а .
2. А : ” П ! ”, ― а .
3. А : ” П ” ― а .
4.  А : ” п ”, ― а .

 

7. 7. Чаму ж ты познішся спытала ў хлопца настаўніца. Потым, заўважыўшы, што ў яго мокрыя валасы, папракнула (К, к)упаўся… Табе зранку экзамены  здаваць,  а  ты  пайшоў  купацца

 

1. ” П ? ” ― а .  А: ” П ”.
2. ” П ? ― а .  А : ― П ”.
3. ” П , ― а . А ― П ”.
4.  ” П ― а . А : ― П ”.

    

8. 8. Ага, вось ты і спахмурнела, як адправіла İлью зашчабятала Люда, калі Васіліна  вярнулася  ў  хату  (З, з)асумавала,  нябось,  Васілінка

 

1. ” П ” ― а . ― ” П ? ”
2. ” П ― а .  П ? ”
3. ” П ― а .  П ? ”
4.  ” П , ― а . ― П ? ”

    

9. 9. Ваш край ― прыгожы, зялёны край гаварыў, мройна, летуценна мружачы вочы, стары казак, даведаўшыся, што я з Палесся (Н,н)а ўсё жыццё запомніўся  ён  мне

 

1. ” П , ― а . ― П ” .
2. ” П ”, ― а . ― ” П ” .
3. ” П ” ― а . ― ” П ” .
4. ” П , ― а ― П ” .

    

10. 10. Аня затрымалася ля эцюдніка, і ён спакойна, быццам даўно знаёмай, сказаў (Х, х)очаш,  я  твой  партрэт  зраблю  (Я, я)на  разгубілася  (Ч, ч)аму  мой

 

1. А :  ” П ? ”  А :  ” П ? ”
2. А :  ” П ? ” ― а :  ” П ? ”
3. А :  ” П ? ” ― А : ― ” П ? ”
4.  А :  ” П ? ” ― а :  ” п ? ”

    

11. 11. Як ты  будзеш  карміць  буслянят  зарагатаў  Толік  (Х, х)іба  будзеш  на  балоце  жаб  лавіць  ды  ім  насіць

 

1. ”  П ? ― а .  П ” .
2. ” П ? ― а :  П ” .
3. ” П ? ― а . ― П ” .
4. ” П ? ” ― а .  ” П ” .
5. 12. Трэба, трэба паехаць на бацькаву сялібу уздыхаў Сяргей İванавіч (С, с)орам, пяць  гадоў  не  быў

 

1. ” П ― а . ― П ” .
2. ” П ”, ― а . ” П ” .
3. ” П , ― а . ― П ” .
4. ” П , ― а , ― п ”.

    

13. 13. Дзе падзеліся мае сапраўдныя тата і мама, ― я не ведаю (Г, г)аварыла з сумам у голасе Ліза (İ, і) як іх шукаць, калі не помню нават прозвішча 

 

1. ” П ” ― а , ― п ? ”
2. ” П , ― а . ― П ? ”
3. ” П ,  ― А .  П ? ”
4.  ” П ― а . ― П ”

 

14. 14. Раней, да цябе, у нас дзяўчаты-студэнткі на кватэры былі (Р, р)асказвала дзяўчына  (Я, я)  з  імі  пасябравала 

 

1. ” П , ― а . ― П ” .
2. ” П ― а . ― П ”.
3. ” П ”, ― а . ” П ” .
4. ” П ” ― А . ― ” П ” .

 

15. 15. Раней трэба было пра бацькоў думаць (С, с)казала, кінула як папрок сястра  Агата  (А,а) цяпер  з  таго  свету  іх  не  вернеш 

 

1. ” П , ― а . ― ” П ”.
2. ” П ” ― А . ― ” П ”.
3. ” П , ― а . ― П ” .
4. ” П ― а . ― П ”.

 

16. 16. Трэба ж, каб жыць за свет ты з’ехаў (П, п)акруціла галавою, як бы пашкадавала маці (Д, д)зе тая Карэлія, быццам бліжэй прыдатнага месца не  знайшлося 

 

1. ” П ― А . ― П ”.
2. ” П ” ― а .  ” П ”
3. ” П , ― а . ― П ”.
4. ” П ― А . ― П ”.

 

17. 17. Я не галодны, мама, у мястэчку паабедаў (П, п)рызнаўся Раман (Н, н)е турбуйся,  сама  паеш

 

1. ” П ― а . ― П ” .
2. ” П , ― а . ― П ” .
3. ” П ” ― а . ― ” П ” .
4. ” П , ― а : ― П ”.
5. 18. İ для нас, немцаў, вайна таксама бясследна не прайшла (П, п)ерастаў усміхацца Генрых (М, м)ы паразумнелі, мы не хочам, каб паўтарылася  тое,  што  было

 

1. ” П , ― а . ― П ” .
2. ” П . ― А . ― П ” .
3. ” П ” ― а . ― ” П ” .
4. ” П ― а : П ” .

 

19. 19. Жыву лепш за ўсіх весела загаварыў Міхась (У, у)сё жыццё за плугам, за  бараною  прахадзіў 

 

1. ― П , ―  а . ― П .
2. ― П ― а . ―  П .
3. ― П  ― а .― ” П ”.
4. ― П , ― а :  П .

 

20. 20. Не трэба, мама, не разжалоблівай сябе (П, п)апрасіў Раман і дадаў (Н, н)атуральна ж гэта:  выраслі  дзеці ― свае  сем’і  завялі

 

1. ―  П , ― а : ― П.
2. ―  П . ― А : ― П .
3. ―  П , ― а  і  а : ― П .
4. ―  П , ― а . ― “ П ” .

 

 

1. А П А В Я Д А Н Н Е

 

  

   Завязка                   Развіццё  дзеяння.                   Развязка

Кульмінацыя

 

 

2. А П İ С А Н Н Е

 

Мастацкае   Агульная ацэнка, уражанне ад  прадмета. Апісанне найбольш яркіх дэталяў,  прымет. Адносіны аўтара да апісва­емай  з’явы,  прадмета.

Дзелавое  (навуковае)   Прызначэнне прадмета. İстотныя прыметы (форма, колер, памер; матэрыял, з якога зроб­лены; будова частак і іншыя прыметы)

3. Р А З В А Ж А Н Н Е

 

 

Тэзiс                Доказы,  аргументы,  прыклады                 Вывад

 

Па  якой  прычыне?  Чаму?  З-за чаго?                Таму…

У  выніку…

Такім чынам, ...

 

 

 

Заданне 110. Вызначце стыль і тып тэксту. Адзначце нумар  правільнага  адказу.

 

1. 1. Мараль і культура ― паняцці вельмі блізкія, якія ў жыцці і ўсяго грамадства, і асобнага чалавека ў многім істотным супадаюць, сумяшча­юцца, накладваюцца адно на другое. Чалавек сапраўды культурны ― гэта, канечне ж, чалавек маральны, сумленны, сціплы. У маім разуменні найбольш блізкі сінонім да азначэння ”чалавек  культурны” ― гэта ”чалавек сумленны”. Сумленнасць ― вось апора і стрыжань культурнай, высакароднай асобы, грунт і глеба яе духоўнай, чалавечай годнасці. Культурны чалавек ад дзікуна і цыніка адрозніваецца перш за ўсё здольнасцю ― і на вачах у людзей, і сам-насам з сабою ― чырванець ад сораму.  Н. Гілевіч
2. Мастацкі, апавяданне.
3. Мастацкі, разважанне.
4. Публіцыстычны, апісанне.
5. Публіцыстычны, разважанне.

    

2. 2. Толькі займаецца на дзень. Над лесам і полем яшчэ ляжыць цемната. Тонкая посцілка белаватага туману ціха ўздымаецца над лугам. Неба на ўсходзе чырванее. Раннія жаваранкі затрапяталі ў небе крыльцамі, і льецца іх вясёленькая песня. Верхавіны высокіх хвой ужо залаціліся першымі промнямі сонца, ціха стаялі, не варушыліся. Здавалася, што лес маліўся Богу  ў  ціхі  час  раніцы.  Я. Колас
3. Мастацкі, разважанне.
4. Мастацкі, апісанне.
5. Публіцыстычны, апісанне.
6. Публіцыстычны, апавяданне.

  

3. 3. Колькі часу нам ісці да цябе, краю родны?! Пра цябе напісана безліч мастацкіх і навуковых твораў, складзены грунтоўныя энцыкла­педычныя даведнікі, а мы ўсё роўна нястомна шукаем на тваіх абшарах такую чароўную мясціну, дзе можна было б адчуць сябе вольна і ўзнёсла. Убачыць, як буйна квітнее там людское жыццё, суладнае з навакольнай маляўнічай красою... Тут, у цэнтры Еўропы, мы жывём, дзейнічаем, ходзім ляснымі сцяжынкамі, захапляемся хараством лугоў і азёр, аднак адчуванне маўклівай беспрытульнасці трывожыць душы ― і мы спантанна, падсвядома цягнемся  некуды,  да  нечага...  Паводле  М. Шавыркіна
4. Мастацкі,  апавяданне.
5. Мастацкі,  апісанне.
6. Публіцыстычны,  разважанне.
7. Публіцыстычны,  апавяданне.

 

4. 4. Пачатак эпохі Сярэднявечча вызначаецца дакладнымі фактамі і датамі: на Усходзе ― распад у 220 г. больш як чатырохсотгадовай кітайскай імперыі Хань, на Захадзе ― падзенне Рымскай імперыі, разбурэнне Рыма варварамі ў 476 г. Заўважым, што знешнія дзеянні варвараў у адносінах да Вечнага горада толькі завяршылі працэс, які даўно ўжо пачаўся знутры. Яшчэ ў ІІ ст. Рым, каб ахоўваць свае межы, што па трох кантынентах расцягнуліся на тысячы кіламетраў, быў вымушаны набіраць у войска мясцовае насельніцтва. Варвары, трапляючы ў сферу ўплыву рымскай культуры, узнімаліся да яе ўзроўню, але з ІІІ ст. самі рымляне пачалі  хутка  прыпадабняцца  да  варвараў.   Т. Шамякіна

 

1. Навуковы,  апавяданне.
2. Навуковы,  апісанне.
3. Публіцыстычны,  разважанне.
4. Публіцыстычны,  апісанне.

 

5. 5. Неба было над лясамі сіняе і ціхае. İ ціха было ў саміх лясах. Восень зрабіла сваё і адпачывала на палянах ― там яшчэ зелянілася трава, стаяла вада. Сям-там яшчэ жоўты лісток трымаўся на дрэве, гатовы і зімаваць там… Гэтай ціхасці не парушалі і вятры. Яны густа ішлі ў сваю дарогу, дзікаю ласкаю ападаючы на зямлю. Сонца часамі выкрадвалася з-за хмар, але восень перад скананнем сваім любіла хмурнасць. Гэтак дажывала  восень  апошнія  дні.   К. Чорны
6. Мастацкі,  разважанне.
7. Мастацкі,  апісанне.
8. Публіцыстычны,  апавяданне.
9. Публіцыстычны,  апісанне.

 

6. 6. Круг жыцця са смерцю аднаго чалавека не замыкаецца. Астаюцца ж на зямлі жыць дзеці, унукі, праўнукі. Яны вырастаюць, жэняцца, нараджаюць сваіх дзяцей. Жыццё не спыняецца ― ідзе, імкне наперад. Куды? Ніхто, ніхто не ведае, сказаць не можа. За адным пакаленнем людзей прыходзіць яшчэ і яшчэ пакаленне. Жыццё не спыняецца, прадаўжаецца. İ мы ― ты, я, ён, яна ― у гэтым кругазвароце ― адна маленечкая пылінка, хвілінка. Дзень добры, жыццё! Як хораша, слаўна, што ты  ёсць!   Б. Сачанка
7. Публіцыстычны,  разважанне.
8. Публіцыстычны,  апавяданне.
9. Мастацкі,  апісанне.
10. Мастацкі,  апавяданне.

 

7. 7. Да 200-годдзя Адама Міцкевіча няўрымслівы краязнаўца Берас­цейшыны Віталь Клімук выдаў навукова-папулярную кніжку ”Жаль перестать быть литвином…”, у якой разглядае творчасць класіка польскай і беларускай літаратур,  прасочвае  ягоныя  жыццёвыя  шляхі-дарогі.

Вокладку кнігі хораша аздабляе вядомы партрэт Адама Міцкевіча, які выкананы Л.Горавіцам і датуецца 1889 годам. У кнізе змешчаны літаграфіі родных і дарагіх па-эту мясцін ― хутара Завоссе, возера Свіцязь, сядзібы ў Туганавічах, Віленскага універсітэта, а таксама дарагіх яму людзей ― бацькоў, незабыўнай Марылі Верашчакі, а таксама самога юбіляра.  ЛіМ

1. Навуковы,  апісанне.
2. Навуковы,  разважанне.
3. Публіцыстычны,  разважанне.
4. Публіцыстычны,  апавяданне.

 

8. 8. ― Быў учора  на  лузе  за  Ляскавічамі,  за  Прыпяццю.

―  Там  век-вяком  трава  добрая.  İ  летась была  ого-го!  А  сёлета?

― Добрыя травы. У пояс і густыя. Барану прыстаў ― то й не  абваліць.

―  А  стагоў  наскідалі  багата?

―  Стагоў?  Якіх  табе  стагоў?  Там  сёлета  шчэ  й  птах  не  лятаў.

―  Каб не было, як у той прыказцы прыказваюць: да Йвана рана, а па Пятру  позна.   Ф. Янкоўскі

1. Мастацкі,  разважанне.
2. Гутарковы,  апавяданне.
3. Гутарковы,  разважанне.
4. Мастацкі,  апісанне.

 

9. 9. Гідраніміка ― раздзел тапанімікі, які вывучае гідранімію ― сукупнасць уласных назваў прыродных або штучных водных аб’ектаў (мораў, заліваў, праліваў, рэк, азёр, ручаёў, крыніц, балот, сажалак і інш.)

Адзін і той жа водны аб'ект (асабліва буйны) можа мець у розных народаў 2, 3 і больш назваў. Напрыклад, рака Дняпро (Днепр, Непр) у старажытных грэкаў называлася Барысфен, у рымлян ― Данапрыс, у туркаў ― Узу  або  Узы.

Гідранімія Беларусі ― прадукт разнамоўны і розначасовы. Асноўны яе пласт складаюць славянскія найменні. Больш за 1000 назваў рэк, як  мяркуюць гідранімісты, паводле паходжання балцкія. Беларуская мова.  Энцыклапедыя

1. Навуковы,  апісанне.
2. Навуковы,  апавяданне.
3. Публіцыстычны,  разважанне.
4. Публіцыстычны,  апісанне.

 

10. 10. Седзячы на пяньку каля крынічкі, што выбівалася, бруілася з-пад карэння магутнага стогадовага дуба, раптам падумаў: ”Куды, чаму ўвесь час бяжыць і бяжыць вада? Хто, што гоніць яе, змушае не быць на месцы?”

Ад вады неяк незаўважна думкі пераскочылі на самога сябе: ”А мяне хто, што гоніць, змушае не сядзець дома, а хадзіць, ездзіць, да нечага імкнуцца, чагось шукаць, дамагацца? Дый хіба толькі аднаго мяне, ― усіх жа  людзей,  усё,  усё  жывое ?! ”

А мо ў руху, у бегатні, у імкненні да нязведанага, неспазнанага і ёсць жыццё ?..    Б. Сачанка

1. Публіцыстычны,  апавяданне.
2. Публіцыстычны,  разважанне.
3. Мастацкі,  разважанне.
4. Мастацкі,  апісанне.

 

11. 11. Ці ёсць мяжа дасягненняў для творцы? Узрост, калі можна ”збіраць камяні ” ― падводзіць вынікі? İ так, і не… Гаўрыла Вашчанка сустрэў 70-годдзе, але сваю персанальную выставу, якая адкрылася днямі і заняла ўсе выставачныя залы Нацыянальнага мастацкага музея, не лічыць выніковай. Яна ― усяго толькі экспазіцыя створанага мастаком за апошнія дзесяць гадоў, амаль усе работы яшчэ ніводнага разу не экспанавалі. İ па словах самога Гаўрылы Харытонавіча, пры жаданні ён адкрыў бы яшчэ тры  такія  экспазіцыі  з  таго,  што   засталося   ў  майстэрні.

Папярэдняя, сапраўды юбілейная выстава мастака адбылася ў чэрвені на радзіме, у Гомелі. Усе трыццаць работ з гэтай выставы Гаўрыла  Вашчанка   падараваў   гораду.   ЛіМ

1. Навуковы,  апісанне.
2. Навуковы,  апавяданне.
3. Публіцыстычны,  апавяданне.
4. Публіцыстычны,  разважанне.

 

12. 12. Прапашныя культуры ― сельскагаспадарчыя расліны, для нармальнага развіцця якіх неабходны большыя плошчы жыўлення, чым для раслін суцэльнай сяўбы. На Беларусі з прапашных культур вырошчваюць бульбу, цукровыя, сталовыя і кармавыя буракі, капусту, моркву, памідоры, агуркі, бручку, турнэпс, фасолю. Пад гэтыя культуры ўносяць павышаныя дозы арганічных угнаенняў. Для актывізацыі росту раслін, а таксама для барацьбы з пустазеллем міжрадкоўі 2-4 разы апрацоўваюць культыватарам або акучнікам (для бульбы). Геаграфія Беларусі. Энцыклапедычны даведнік

 

1. Публіцыстычны,  апісанне.
2. Публіцыстычны,  разважанне.
3. Навуковы,  разважанне.
4. Навуковы,  апавяданне.

 

13. 13. Я ляжаў са стрэльбаю за камлём дрэва і не зводзіў вачэй з лісы. Прыпаўшы ўсім целам да зямлі, яна стаілася ў лагчынцы і чакала моманту, калі можна будзе знянацку накінуцца на каршуна, схапіць яго ў свае вострыя зубы. Каршун сядзеў на пні і быў таксама нечым заняты… Ён сачыў… Прыгледзеўшыся, я заўважыў ля пня маленькую норку ― з яе час ад часу  паказвалася  востранькая  мышыная  пыска.

İ тут раптам мяне як токам працяло ― я азірнуўся. İ аж не паверыў сваім вачам, бо ўбачыў яшчэ адны прагныя вочы ― воўчыя. Воўк таксама цікаваў… За кім? Няўжо за мной?.. Па спіне ў мяне прабеглі халодныя  мурашкі…   Б. Сачанка

 

1. Публіцыстычны, разважанне.
2. Публіцыстычны, апісанне.
3. Мастацкі, апавяданне.
4. Мастацкі, разважанне.

 

14. 14. Вывучэнне звяроў і птушак, якія жывуць або харчуюцца на палях і сенажа­цях, ва ўзаемасувязі з дзейнасцю чалавека, з’яўляецца вельмі важным як у мэтах захавання біяразнастайнасці, так і ў інтарэсах вядзення паляўнічай гаспадаркі. У многіх раёнах нашай краіны сельскагаспадарчыя ўгоддзі па плошчы перавышаюць лясныя. Таму веданне колькасці жывёл, асаблівасцей іх біялогіі і распаўсюджанасці служыць асновай для распрацоўкі адпаведных мерапрыемстваў па іх захаванні ва ўмовах моцнага  антрапагеннага  ўздзеяння.

Высокая асвоенасць тэрыторый пазбавіла дзічыну многіх натураль­ных сховішчаў і кармавых участкаў. Гэта адмоўна адбіваецца на колькасці, структуры  і  здароўі  папуляцыі.   Ю. Дубавіцкі

 

1. Навуковы, апісанне.
2. Навуковы, апавяданне.
3. Афіцыйна-дзелавы, апісанне.
4. Афіцыйна-дзелавы, апавяданне.

    

15. 15. Я думаю пра восень. Мабыць, памыляюцца тыя паэты і пісьменнікі, якія бачаць у восені толькі адно заміранне жыцця. Здаецца, усё ідзе якраз наадварот. Жыццё ў гэтую пару не замірае, а нараджаецца. Яно проста стаіць перад пачаткам новага, яшчэ шырэйшага круга. Восень ― гэта ростані на вечных дарогах старога і новага жыцця. Няхай прыгрэе сонца, і тады за цёплым летам адразу пачнецца вясна, без ніякай восені і зімы, без ніякага перапынку. Хіба ўвосень не расцвітае прыгажуня-яблынька, зведзеная ў зман здрадлівай ласкай бабінага лета?   İ.Навуменка
16. Мастацкі, апавяданне.
17. Мастацкі, разважанне.
18. Публіцыстычны, апісанне.
19. Публіцыстычны, апавяданне.

 

16. 16. Пра сілу і красу нашага слова, пра сваю любоў да яго Адам Міцкевіч гаварыў неаднойчы ў сваіх лекцыях у Калеж дэ Франс. Сучаснікі паэта ўспамінаюць пра яго любасць да беларускай народнай песні. У гэтым ён не быў адзінокі, гэтая любасць здружыла яго не толькі з Янам Чачотам. На Наваградчыне бытуе легенда пра тое, што ў пецярбургскіх салонах ён, малады выгнаннік, не толькі здзіўляў сваім талентам імправізацыі, але і спяваў беларускія народныя песні. İ быў аднойчы ўражаны, калі падпяваць яму пачаў… Кандрат Рылееў. Гэта тлумачыцца проста. Ведаюць у нас мястэчка Сталавічы і горад Нясвіж, дзе стаяў калісьці са сваёй батарэяй артылерыйскі прапаршчык  Рылееў,  будучы  дзекабрыст.   Я. Брыль
17. Навуковы, разважанне.
18. Навуковы, апавяданне.
19. Публіцыстычны, апавяданне.
20. Публіцыстычны, апісанне.

  

17. 17. Шчасце ― гэта заўсёды нешта недасягальнае. Яно ― толькі наперадзе. İ калі ты дасягнуў, дамогся таго, чаго надта ўжо чакаў,― табе робіцца вельмі ж ужо радасна, і ты, задаволены і зняможаны, лічыш, што гэта і ёсць шчасце. А пройдзе час, і зноў заўважаеш, што гэта шчасце блякне, робіцца будзённым жыццём… Шчасце ― гэта не тое, чаго ты дасягнуў. Відаць, шчасце нельга ўзяць у рукі і разгледзець, бо яно ― гэта заўсёды лінія гарызонту, а на яе не наступіш нагою. Шчасце ― гэта проста радасць…   Я. Сіпакоў
18. Мастацкі,  разважанне.
19. Мастацкі,  апавяданне.
20. Публіцыстычны,  апісанне.
21. Публіцыстычны,  апавяданне.

 

18. 18. Значная колькасць прозвішчаў трапіла да нас з суседніх моў. На працягу многіх стагоддзяў побач з беларусамі пражывалі рускія, палякі, яўрэі, літоўцы, украінцы, татары, латышы, немцы, чэхі, цыганы і інш. Землі сучаснай Беларусі ў мінулыя стагоддзі ўваходзілі ў склад Вялікага княства Літоўскага, затым Рэчы Паспалітай, Расійскай імперыі. Усе названыя дзяржавы былі многафункцыянальнымі, што, безумоўна, адбілася на складзе лексікі беларускай мовы, у тым ліку і на складзе імён, прозвішчаў, тапанімічных назваў. Пад уплывам моў суседніх народаў у нашай анамастычнай сістэме замацаваліся тыповыя рускія, польскія, нямецкія, угорскія,  літоўскія  прозвішчы.   В. Шур

Навуковы,  апісанне.

Навуковы,  апавяданне.

Афіцыйна-дзелавы,  апісанне.

Афіцыйна-дзелавы,  апавяданне.

 

19. 19. Арлан-белахвост ― самая буйная з драпежных птушак, якія гняздуюцца на Беларусі. Даўжыня цела 80-98 см, маса да 6,5 кг, размах крылаў да 2 - 2,4 м. Афарбоўка цела бурая, галава больш светлая, кароткі, злёгку клінападобны хвост чыста белы. Маладыя птушкі цёмна-бурыя з цёмным хвастом.  Самкі  буйнейшыя  за  самцоў.

Гняздуецца ва Усходняй і Паўночнай Еўропе, у Паўночнай Азіі і Грэнландыі. Праз Беларусь праходзіць заходняя мяжа арэала віду. Большасць месцаў гнездавання прымеркавана да раёнаў Беларускага Паазер’я.   Чырвоная  кніга  Рэспублікі  Беларусь

 

1. Публіцыстычны,  апавяданне..
2. Навуковы,  разважанне.
3. Навуковы,  апісанне.
4. Афіцына-дзелавы,  апісанне.

 

20. 20. Самай ранічкай, калі сонца ледзь-ледзь пачало паказвацца з-за гарызонту, я падаўся ў лес. Паціху абышоў усе грыбныя мясціны, але каб хоць адну лісічку падняў ― ніякага следу, што яны тут на свет паказваліся. Не паверыў сваім вачам і яшчэ раз уважліва прайшоўся па знаёмых сцежках, але і  на  гэты  раз  не  ўбачыў  ніводнай  лісічкі.

Сеў на пень, закурыў і думаю сабе: ”А дзеці, дзе ж яны столькі грыбоў  знайшлі?” Пасядзеў крыху ды рашыў наведацца на Светлую палянку, дзе расло  многа  бяроз,―  там  я  часта  знаходзіў  падасінавікі.  Я. Галубовіч

 

1. Мастацкі,  апавяданне.
2. Мастацкі,  разважанне.
3. Публіцыстычны,  апісанне.
4. Публіцыстычны, апавяданне

 

Заданне 111. Якія нормы літаратурнай мовы парушаны ў наступных  сказах?  Адзначце  нумары  правільных  адказаў:

 

1. Арфаграфічныя 3.   Граматычныя
2. Пунктуацыйныя 4.   Моўна-стылістычныя

 

1. Сержант важна  праходжваецца  перад  строем  новабранцаў.
2. Не смелы  вецер  гнаў  рэдкія  хмары  па  светламу  небу.
3. Ён сядзеў  спераду  з  дзядзькам  Сашай,  а  бацька  з  Аленкай  ззаду.
4. Цяжка змерыць  суровы  шлях  гераічнага,  беларускага  народу.
5. Узыйдзе месяц над  курганам  у  вянках  прыгажосці  і  чар,  і  ўзорам тонкім,  даматканым  засцеле  ў  просіні  абшар.
6. Вабяць сваёй прыгажосцю ткацкія вырабы лепшых майстрыц мядзельшчыны.
7. Ціха гамоне  і  вецце  і  лісце,  як  гаманіла  калісці,  калісці.
8. Сцёпка паважна  рашчыніў  чамадан,  і  вынеў  адтуль  гасцінец  матцы.
9. Дзядзька моцна  сябраваў  з  гэтай  плаксай  Алесем.
10. Прарочыя птушкі ці вам не відаць, які цяжкі, яшчэ нязведаны шлях у  вас  наперадзе.
11. Снег на  маленькам  азярцэ  быў  расквечаны  заячымі  слядамі.
12. Куды не  пайду,  і  дзе  не  спынюся ― стогне  жыццё  на  маёй  Беларусі.
13. Углыб зямлі ўвайшлі  карэнні  яго;  моцна  дуб  стаіць,  ні  варушыцца.
14. Сёння ў нашам горадзі колькасць хранічна хворых пераваліла за трынаццаць тысяч.
15. Палатняныя крыллі  ветрака  то  цяжка  ўздымаліся,  то  падалі  ў  ніз.
16. Таленавіты батанік Дворык Людміла напісаў цікавую кнігу пра ўнікальны куток  нашай  зямлі.
17. Нешта невядомае,  неспазнанае  дагэтуль  зварухнулася  ў  маёй  душы  да  гладкіх  як  боханы  хлеба  грудкоў  у  спелым  жыці.
18. Сцеляць туманы сівы абрус. Маленькая хвойка не ведала нашто пазіраць, каго слухаць,  чым  цешыцца.
19. Вышыня сяквоі дасягае сто пяцьдзесят метраў, а дыяметр ― пятнаццаць метраў.
20. Жанчына павярнула  на сцежку,  відаць  мела  намер  прайсці  на  цянькі.

 

 

 

Заданне 112. Устанавіце адпаведнасць паміж моўнымі з’явамі і      іх  назвай.   Узор  запісу:  А 3;   Б 4;   В 4… 

 

А .   Дзяўчынка  Надзея ― Грэла  сэрца  надзея. Б .   Прастудлівае  дзіця ― Прастудная  хвароба. В .   Карэктны  адказ ― Правільны  выраз. Г .   Пацярпеў  фіяска ― Атрымаў  няўдачу. Д .  Малаціць  жыта ― Малаціць  у  дзверы. Е .   Асобныя  меркаванні ― Асабістыя  рэчы. Ё .  Рыпучы  журавель ― У  небе  шэры  журавель. Ж .  Прыродны  фактар ― Абгрунтаваны  факт. З .   Баечная  мараль ― Байкавая  коўдра. İ .  Сядзець  на  лаве ― У  расплаўленай  лаве. К .   Аддаваць  перавагу ― Мець  прыярытэт. Л .   Спагадлівая  душа ― Жорсткая  натура.

1. Антонімы 2. Паронімы 3. Сінонімы 4. Мнагазначныя словы 5.  Амонімы

 

Заданне 113. Устанавіце адпаведнасць паміж фразеалагізмамі і іх  значэннем.   Узор  запісу:  А 1;  Б 5;  В 6… 

 

А .   Вуды  закідваць Б .   Даставаць  гізунты В .   За  дзедам  шведам Г .   Рукой  пайсці Д .  Як  Піліп  з  канапель Е .   Выкручваць  сырыцу Ё.   Напрамілы  бог Ж .  З  жабіны  прыгаршчы З .   Хоць  вады  напіся İ  .  Як  гусь  на  бліскавіцу

1.  Вельмі  даўно 2.  Вельмі  мала 3.  Вельмі  прыгожы 4.  Рабіць  намёк  на  што-небудзь 5.  Здзіўлена,  разгублена 6.  Нечакана,  знянацку 7.  Вельмі  шчыра  і  настойліва 8.  Моцна  здзекавацца 9. Добра весціся, гадавацца (пра жывёл, птушак) 10. Муштраваць, цалкам падпарадкоўваць сваёй  волі 11.     Павольна,  не  спяшаючыся 12.      Лавіць  рыбу